تاریخ تشکیلات در اسلام صفحه 213

سامانی،غزنوی و سلجوقی تأسیس کردند و توسعه نهایی دیوان خراج است.در رأس این دیوان،بالاترین مقام کشوری پس از سلطان سلجوقی قرار داشت.دیوان استیفاء بر همه امور مالی مربوط به جمع درآمد خراج از سراسر مملکت نظارت می کرد؛مستوفی در دارالاستیفاء مستقر می شد و نایبانی به بلاد مختلف می فرستاد.گزارش های متعددی از احکام سلاطین غزنوی،سامانی و سلجوقی در مورد افرادی که به مقام مستوفی رسیده اند وجود دارد که وظایف خرج و ضبط محاسبات در آنها شرح داده شده است. (1)«آقچه»واحد پول عصر سلجوقی است و ابواب المال،اتاوات اجراء،اخراجات،ادرار،ارتفاع افتتاح الخراج،و استخراج،اوراج،ایغار،باقی،بارز،نجم،برات،عبره،موافقت،بُندار(بنه دار)از جمله اصطلاحات فنی دیوان استیفاء است.

دیوان استیفا و ادارات و مشاغل مربوط به آن در عصر صفوی و پس از آن در دوره قاجار گسترش فوق العاده ای پیدا کرد و مهم ترین اداره و دیوان مالی عصر صفوی شد.مستوفی،حسابدار عالی بود که وظیفه او نظارت بر جمیع امور مالی است.در رأس نظام استیفاء«مستوفی الممالک»قرار داشت که در شمار امرای دربار صفوی است؛ (2)مستوفی سرکار خاصه،حسابدار دفترخانه خاصه بود و هم ردیف مستوفی الممالک قرار داشت؛مستوفی موقوفات خاصه و ممالک نیز به عنوان رئیس حسابداری نزد وزیر اوقاف کار می کرد. (3)مستوفی اصفهان،رئیس حسابداری وزیر اصفهان بود. (4)مستوفی ارباب التحاصیل هم بر کلیه نقل و انتقالات مالی در بیوتات و

1- (1) .بیهقی،صفحات متعدد.
2- (2) .میرزا رفیعا،ص407.
3- (3) .همان،ص415.
4- (4) .همان،ص420.