تاریخ تشکیلات در اسلام صفحه 313

را ذکر کرده است. (1)در بیان ماوردی،شأن و وظایف حسبه نظارت بر امور اجتماعیه و تنظیم و نظارت بر امر بازار و کنترل اوزان و مقادیر،کنترل حرف و مشاغل و وظایف شهرداری ها در مورد معابر و زباله و...است؛محتسب با کمک گروهی کارمند و کاتب از جمله عریف-که در هر صنف در سازمان حسبه با محتسب همکاری می کنند-به این امر اقدام می کند.با این وصف معنای لغوی واژه«حسبه»از احتساب،به معنای اجر و مزد و به مفهوم حسن تدبیر در امور در برابر اجر است.حسبه اگر اسم از احتساب باشد،به مفهوم سبقت گرفتن در اعمال صالحه و اگر اسم از محاسبه باشد،به معنای مراقبت کردن از دیگران است.احتساب،کاوش در امور جاری بین مردم شهر است تا معاملات آنها عادلانه و قانونی باشد؛ازاین رو کار محتسب را به کار طبیب تشبیه کرده اند. (2)از این کار با عنوان«علم الاحتساب»یاد کرده اند.

از دیگر شرایط محتسب،قدرت بر انجام امر حسبه است؛چون با امور مربوط به امنیت عموم مردم و جنایات ارتباط دارد،باید دارای شدت و خشونت و همت و شتاب در کار باشد و مستلزم استقامت و سخت کوشی و از سویی حُسن تدبیر شخص محتسب است. (3)

1-حسبه در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و راشدین

در چگونگی و آغاز تأسیس این وظیفه اداری در تشکیلات اداری دولت های اسلامی،اختلاف بسیاری وجود دارد،اما بنابر متون تحقیقی در تاریخ اداری

1- (1) .ماوردی،ص314.
2- (2) .خنجی،ص180.
3- (3) .ابن اخوه،ص49.