تفکر عقلی در کتاب و سنت صفحه 11

که مجهولی که ما درصدد معلوم ساختن آن هستیم،مجهول مطلق باشد؛بلکه مطلوب از جهتی در ذهن حاضر است و از دیگر جهت،حاضر نیست و این دو جهت البته متغایر است.پس مطلوب(مجهول)از آن جهت که حاضر نیست مورد طلب واقع می شود و از آن جهت که حاضر است،حرکت از آن،آغاز می گردد و علت این امر اختلاف درجات ادراک از حیث ضعف و قوت و نقصان و کمال است. (1)

به تعبیر مرحوم حکیم سبزواری«الفکر مَشی العقل» (2)یعنی فکر فعالیت و طی طریق عقل است.عقل خود را در مسیر فکر و اندیشه نشان می دهد و از فکر و تفکر انسان ها می توان به میزان عقل آنها پی برد.

واژه و اصطلاح شناسی عقل و تعقّل

به گفته راغب اصفهانی،اصل عقل،بند کردن و باز ایستادن است.مثل«عقل البَعیر بِالعِقال»بستن شتر با پای بند«عَقلتِ المَرأهُ شعرها»آن زن موی خویش را گره زد.

«عَقَل لِسانَه»زبانش را نگاه داشت و از سخن گفتن خودداری کرد و از این جهت دژ و زندان را مَعقِل گفته اند و جمع آن،معاقل است. (3)معنای اصلی عقل در لغت عرب،منع،نهی،امساک،حبس و جلوگیری است. (4)فارس بن زکریا وجه تسمیه عقل را این می داند که انسان را از گفتار و کردار ناپسند باز می دارد. (5)

1- (1) .همان:ص14.
2- (2) .شرح المنظومه،ملاهادی سبزواری:ص73.
3- (3) .مفردات الفاظ القرآن.
4- (4) .اسماعیل الجوهری؛الصحاح،تحقیق احمد عبدالغفور عطار،ج5؛الفیومی احمد،مصباح المنیر.
5- (5) .احمدابن فارس،معجم مقاییس اللغه،تحقیق عبدالسلام محمدهارون،ج4.