تفکر عقلی در کتاب و سنت صفحه 146

مابه الاختلاف و مابه الاشتراک آنها یک حقیقت باشد و به عبارت دیگر حقیقت مشککه،حقیقتی است که دارای وحدت و کثرت حقیقی باشد؛به گونه ای که وحدت او عین کثرت او و کثرت او عین وحدتش باشد.

«حقیقت تشکیک به چهار عنصر وابسته است:

1.وحدت حقیقی؛

2.کثرت حقیقی؛

3.ظهور وحدت در کثرت حقیقی؛

4.رجوع کثرت به وحدت حقیقی». (1)

تشکیک در فلسفه و عرفان

به فرموده علامه طباطبایی:وحدت عرفا منافاتی با تشکیک در وجود ندارد؛بلکه با نظر دقیق تر و عمیق تر به وجود نظر شده است.چون در تشکیک که فلاسفه بدان قائل هستند،موجودات امکانیه دارای وجود حقیقی هستند؛وجود امکانیه افتقاریه که هریک از آنها معلول وجود بالاتر از خود بوده تا برسد به ذات واجب الوجود.بنابراین تمام موجودات،معلولات ذات حق اند و مُتدلّیات به عظمت و کبریائیت او و لیکن در نظر عرفا،وجود اختصاص به ذات حق دارد و بقیه موجودات امکانیه،همه سایه و ظلّ و فیئی برای وجود حق اند و نفس ظهورند و بس و نسبت وجود به آنها مجازی است و به اعتبار به آنها موجود گفته می شود و این نظر منافات با نظر فلاسفه ندارد.بلکه با نظر دقیق تر و عمیق تری به موجودات ملاحظه می شود و در واقع می توان نظر عرفا را حاکم بر نظر فلاسفه دانست. (2)