تفکر عقلی در کتاب و سنت صفحه 245

ذاتی باشد،عالم در این روایت اشاره به همه عالم امکان است؛چون غیر از واجب الوجود که قدیم است به قدم ذات،سراسر عالم امکان حادث است به حدوث ذاتی(چه عالم خلق و چه عالم ابداع).در نتیجه متناسب با فرمایش امام علیه السلام«انکم لم تکن ثم کنت»،اگر بحث حدوث زمانی باشد سابقه نیستی ما در زمان قبل از وجود ماست و در صورتی که بحث حدوث ذاتی باشد،فرمایش امام رضا علیه السلام،اشاره به سابقه نیستی ذاتی ماست در ارتباط با سابقه وجوب ذاتی حضرت حق و سبق وجوب بر امکان.

حادث و قدیم

در کتاب توحید صدوق،امام رضا علیه السلام در ضمن مناظره و محاوره ای پیرامون اراده خداوند و حدوث یا قدم آن بعد از بیان این که اگر اراده حادث باشد،احکامی خاص دارد و اگر قدیم باشد احکامی دیگر دارد،به سلیمان مروزی که متکلمی خراسانی است می فرماید:«یکی از این دو را انتخاب کن(فان الشیء اذا لم یکن ازلیاً کان محدثاً و اذا لم یکن محدثاً کان ازلیاً)». (1)اگر ازلی نباشد حادث است و اگر حادث نباشد ازلی است.

امام علیه السلام در ادامه گفتار نیز می فرماید:«الا تعلم ان ما لم یزل لایکون مفعولاً و حدیثاً و قدیماً فی حاله واحده». (2)به این معنا که هیچ چیزی در حال واحد،حدیث و قدیم نمی تواند باشد.حادث،مسبوق به عدم و قدیم غیرمسبوق به عدم است و جمع بین این دو جمع نقیضین است.