تفکر عقلی در کتاب و سنت صفحه 98

حالات و قوای معنوی انسان به حکم تضاد و تزاحمی که میان بعض با بعضی دیگر است در یکدیگر تأثیر مخالف دارند و تقریباً اثر یکدیگر را خنثی می کنند و به عبارت دیگر با یکدیگر دشمنی و حسادت می ورزند.از آن جمله است دشمنی هوی و هوس با عقل.از همین جا معنای تاثیر تقوا در تقویت عقل و ازدیاد بصیرت و روشن بینی هویدا می گردد.تقوا دشمن دشمن عقل است.ملکه تقوا که آمد،دشمن عقل را که هوی و هوس است رام و مهار می کند دیگر نمی گذارد نفسانیت،اثر عقل را خنثی کند.چه خوب می گوید مولوی:

چون که تقوا بست دو دست هوی حق گشاید هر دو دست عقل را

معلوم می شود که تقوا واقعاً تأثیر دارد در طرز تفکر و طرز قضاوت انسان.ولی نوع تأثیرش این است که جلوی تأثیر دشمن را می گیرد و از این راه دست عقل را باز می کند و به وی آزادی می دهد. (1)

دو ساحت عقل

در وجود انسان دو ساحت عقل می تواند بروز و ظهور داشته باشد:یکی عقل مُتدانی و دیگری عقل متعالی.همه انسان ها به واسطه نعمت عقل از حیوانات ممتاز گشته اند و لکن این بدین معنا نیست که عقل همگان در یک سطح و در یک رتبه قرارگرفته باشد.به فرموده پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله:«الناس معادن کمعادن الذهب و الفضّه» (2)آری انسان ها همچون معادنی هستند از طلا و نقره که این روایت شریف،هم به اختلاف سطح عقلانیت انسان ها اشاره دارد و هم این که شیء کانی و معدنی،خودبه خود قابل استفاده نیست؛بلکه نیاز به استخراج و استحصال و تهذیب دارد.