درسنامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام صفحه 268

1-مفهوم آزادی

اشاره

برای درک حقیقت آزادی از دیدگاه اسلام،توجه به این نکته لازم است که واژه«آزادی»دارای مفاهیم مختلف فلسفی،روان شناختی،اخلاقی و حقوقی است و توجه نکردن به آنها،باعث خلط مبحث و مغالطه در تحقیق می شود.از مفاهیم مختلف آزادی،آن چه در این بحث مهم به نظر می آید و غفلت از آن ممکن است موجب سوء برداشت از متون دینی و اسلامی شود،دو مفهوم آزادی تکوینی و آزادی تشریعی است.

الف)آزادی تکوینی(فلسفی)

آزادی تکوینی به معنای اختیار در برابر جبر است؛به این معنا که انسان در محدوده فعالیت های ارادی خویش تکوینا آزاد است.خداوند راه را به انسان نشان داده و طریق رشد و غی را بر او نمایانده: إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً ؛ (1)ما راه را به او نشان دادیم؛خواه شاکر باشد یا ناسپاس.این انسان پس از هدایت الهی،مختار است که آزادانه-و در عین حال مسئولانه-راه را برگزیند و به دلیل وجود این آزادی در گزینش،ثواب یا عقاب ناشی از حسن رفتار یا سوء اختیار خویش را نیز تحمل کند: کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ... ؛ 2هر کس در گروه اعمال خویش است.

این آزادی،جوهره انسانیت،مبنای کرامت انسان و موجب امتیاز او از دیگر حیوانات است.اصولا در پرتو این آزادی است که دین و دین داری معنا می یابد و اعمال ارادی انسان صفت اخلاقی گرفته،به خوب یا بد متصف می شود.