فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی صفحه 138

و اهل بیت - علیهم السّلام - تربیت شده اند، چون سلمان، مقداد، ابوذر، مالک اشتر و... شاهد راستین و گواه روشن این مطلب است.

امام صادق علیه السّلام فرمود: «إنّ اللّه تبارک و تعالی فوّض إلی المؤمن کلّ شیء إلاّ إذلاله نفسه(1)»؛ خداوند تبارک و تعالی در هرچیزی به مؤمن اختیار تام داد؛ مگر در خوار و پست کردن نفسش.

محیط و عادت

انسان در ابتدای زندگی چیزی نمی داند؛ صفحۀ ذهنش از هرمطلبی خالی بوده و نفس او نیز به کاری عادت نکرده است، جز این که خداوند متعال به خاطر بقای حیات، او را از غریزۀ مکیدن پستان و نوشیدن شیر برخوردار ساخته است. او با گذشت زمان از محیط اثر می پذیرد و به کارهای محوّل شده عادت کرده، با آنها خو می گیرد.

«عادت» حالتی را در شخص ایجاد می کند که بدون تکلّف و مشقّت به انجام آن کار می پردازد؛ اگرچه در ابتدا از روی مشقّت و یا سختی صورت می گیرد امّا در اثر تکرار، انجامش آسان می شود.

در تعریف عادت گفته اند: عادت، حالت و یا خصوصیّتی روانی است که در آدمی پدید می آید و اثر خود را بر جوارح و اندام انسان می بخشد و خواهان قیام به عمل است، یا از ناحیۀ وجود این حالت و خصوصیّت روانی، اعمال و رفتار، بدون تکلّف و بدون نیاز به فکر و تأمّل صادر می شود. این اعمال در آغاز امر توأم با تکلّف و احساس رنج و زحمت صورت می گیرد ولی سرانجام به صورت یک رفتار طبیعی و عاری از تکلّف درمی آید(2).

این مطلب که عادت، بدون نیاز به فکر و تأمّل صادر می شود، بدین معنا نیست که بدون آگاهی و اراده انجام می گیرد، زیرا عمل بدون اراده و آگاهی، ارزش اخلاقی ندارد.

در ابتدای امر، شخص ورزشکار اعمال ژیمناستیک را با وحشت و اضطراب انجام