فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی صفحه 149

قوّنی فقوّاه بحسن الخلق و السّخاء و لمّا خلق اللّه الکفر قال: أللّهمّ قوّنی فقوّاه بالبخل و سوء الخلق»؛ وقتی که خدای تعالی ایمان را آفرید، ایمان از خداوند خواست که او را تقویت نماید، خدا او را به حسن خلق و سخاوت قوی گردانید. و چون کفر را آفرید، کفر نیز تقویت خویش را طلب نمود، خداوند متعال آن را به بخل و سوء خلق (اخلاق زشت) قوی گردانید.

مقصود این است که انسان از دو عامل فجور و تقوا برخوردار است؛ عامل فجور، زشت خویی را تقویت می کند و عامل تقوا، تقویت کنندۀ خلق نیکو است.

چند نکته

اشاره

قبل از بیان تأثیر تعلیم و تربیت بر اخلاق، لازم است نکاتی را یادآور شویم:

نکتۀ اوّل

برای این که بتوانیم از این بحث، درست نتیجه گیری کنیم، ابتدا باید بدانیم که آیا طبیعت درونی انسان قابل تغییر است یا نه؟ و اگر طبیعت انسان قابل تغییر نباشد، بحث از این که تعلیم و تربیت چه تأثیری بر اخلاق و طبیعت درونی انسان دارد، بی فایده خواهد بود؛ بلکه جایی برای این بحث نخواهد ماند.

بعضی از آیات شریفۀ قرآن، و ظاهر بعضی از روایات و نیز گفته های حکما، نشان می دهد که طبیعت درونی انسان تغییرپذیر است. به عبارت دیگر، نفس انسانی دو جنبه دارد: می تواند حرکتی به جانب کمال و سعادت داشته باشد، و یا به پستی گراید.

«إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ»؛ (1) محقّقا خداوند متعال، حال هیچ قوم و جامعه ای را(از حیث آنچه در آنها هست از نعمت و عافیت) دگرگون نمی سازد، مگر این که نفس خویش را دگرگون سازند.

قرآن از نفس«لوّامه» و«امّاره» و«مطمئنّه» سخن می گوید - که دلیل دگرگونی و تغییر نفس است - به این نحو در مرتبه ای، امرکنندۀ به بدیها، و در مرتبه ای ملامت