فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی صفحه 151

کلامی نمی گوید مگر این که نزد او مراقبی حاضر است.

روایاتی که از قساوت، مریضی، کوری و حجاب قلب، و یا روایاتی که از حیات، شفا، رقّت و نرمی و یا جلا و نور قلب و... سخن می گویند، دلیل واضح و روشن بر این مطلب هستند که قلب دگرگون می شود. روح انسان، هم رو به صلاح می رود و هم رو به فساد.

امّا آنچه حکما گفته اند اینست که: «نفس انسانی دارای دو مقصود، و در حرکت به دو سمت است: سمتی به بالا(عالم ملکوت و غیب الهی)، و سمتی به جانب پستی (عالم مادّه و ظواهر دنیا). و هرکدام از این دو، آثاری خاص در نفس انسانی دارند، و نفس از این آثار، تغییر می پذیرد و منقلب می شود تا این که یا در زمرۀ ملائکه، یا در گروه شیاطین قرار گرفته، و یا بین این دو مردّد می گردد»(1).

نکتۀ دوّم

شدّت و ضعف رشد عقلی، و به فعلّیت رسیدن استعدادها، در جهت مطلوب خاص - که در اثر تعلیم و تربیت حاصل می شود - بستگی به شدّت و ضعف تعلیم و تربیت دارد. هراندازه برنامه های تعلیمی و تربیتی بهتر پیاده شود و شخص معلم و متعلّم، مربی و متربّی، اهتمام بیشتری به آن داشته باشند، عقل شکوفاتر شده و استعدادها فعلّیت بیشتری پیدا می کند؛ ولی برعکس، هراندازه در این مورد مسامحه شود، درجۀ رشد و فعلّیت پایین خواهد آمد.

نکتۀ سوّم

در مکتب اخلاقی اسلام، ارزش اخلاقی - خواه مثبت یا منفی - بستگی به نیّت شخص دارد. اگر افراد در اعمال، گفتار و افکار خویش خوشنودی خدا و قرب الهی را در نظر داشته باشند، افعال از ارزش اخلاقی مثبت برخوردار خواهند بود؛ به این معنا که موجب سعادت اخروی خواهند شد. در غیر این صورت، ارزش اخلاقی منفی خواهند