فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی صفحه 30

دربارۀ تجرّد روح و حقیقت نفس، دلایل زیادی ذکر شده است(1) ، که در این جا مجال تفضیل نیست. برای آگاهی بیشتر به کتابهایی که در این موضوع نوشته شده مراجعه شود.

حقیقت انسان، روح انسانی اوست که به بدن مادّی تعلّق داشته و بدن، وسیله و آلتی برای تکامل آن است. فلاسفۀ اسلامی«نفس ناطقه و روح آدمی را جوهری مجرّد از علایق مادّه می دانند که این جوهر نفیس، با لذّات از مادّه و لوازم آن از قبیل زمان، مکان، وضع و جهت و.... مجرّد است، و به حسب فعل، مستغنی از مادّه نیست و تعلّق آن به بدن، تدبیری است. و از ناحیۀ بدن با آن که بالذّات تجرّد دارد به کمالات لایق خود می رسد، و تعلّق آن به بدن، به جهت تکمیل و تکامل است(2)».

انسان موجودی مختار

با لحظه ای اندیشیدن در اعمال و افعال خویش می توانیم به وجود نیروی اختیار در خود پی برده و متوجه شویم که انسان، مانند جماد، محکوم عوامل خارجی نیست، و همچون گیاه، مقهور طبیعت درونی و بیرونی نمی باشد، و چون حیوان صرفا اسیر دست غرایز باقی نمی ماند. در طبیعت، گرایشهای مختلف و انتخاب، وجود ندارد؛ هر موجود صرفا طبیعی، مانند جماد، نبات و حیوان فقط مسیر ویژۀ خود را پیموده و از اختیار و انتخاب برکنار است.

ولی انسان، پیشتر و بیشتر از آن که یک موجود طبیعی و مادّی باشد، یک موجود الهی و ماورایی است. امتیاز و ارزش او در اینست که مختار است، و به جهت برخورداری از این ویژگی است که مورد خطاب اوامر و نواهی خدای متعال قرار گرفته(3)

و نسبت به اعمال خود مسؤول است. انسان با دارا بودن همین صفت، امانتدار خدا(4) و

1- (1) . پاره ای از این دلایل را در جزوه ای مستقل، زیر عنوان«انسان در اسلام» بیان داشته ایم.
2- (2) . شرح بر زاد المسافر، ملاّ صدرا، صص 2 و 3.
3- (3) . سورۀ کهف، آیۀ 29: «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ».
4- (4) . «إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ»؛ سورۀ احزاب، آیۀ 72.