اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام صفحه 312

می دهد، گرچه [کاربرد آن] در انفاق [و خرج کردن مال] مشهورتر است.(1) راغب اصفهانی اسراف را از حیث کمّی وکیفی تقسیم می کند و اسراف کیفی را، هرگونه صرف مال در نافرمانیِ خداوند می داند، هرچند مقدار آن اندک باشد.(2) با وجود این، می توان گفت که هزینه کردن یا بهره برداری از مال در راه معصیت که برخی آن را معنای دوّمی برای اسراف در قرآن دانسته اند،(3) در واقع بازگشت به معنای نخستین دارد.(4)

واژه «تبذیر» نیز در اصل به معنای «پراکنده ساختن و جداکردن چیزی» است، که از «پاشیدن بذر در زمین» گرفته شده است،(5) سپس به معنای نابود کردن و هدر دادن مال(6) و به تعبیر عامیانه، «ریخت وپاش» به کار رفته است.

بر این اساس، اسراف با تبذیر معنای نزدیکی دارد؛ با این تفاوت که اسراف بیشتر در زیاده روی در مصرف به کار می رود و حتّی ممکن است در ظاهر، چیزی هدر نشود، ولی تبذیر، هدر دادن مال و اتلاف آن می باشد و کاربرد آن، هنگامی است که امکانات، بیهوده نابود گردد. برای نمونه، اگر فردی پس از آن که به مقدار کافی غذا خورده، باز هم به زور بخورد، «اسراف» کرده است و اگر آن را دور بریزد، «تبذیر» نموده است. البته این دو واژه، گاه در روایات، به یک معنا بکار رفته اند.(7)

ب) معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر

اشاره

تشخیص تبذیر با توجه به مفهوم آن، دشوار نیست، زیرا هرگونه هدر دادن و اتلاف ثروت و کالا، تبذیر به شمار می رود، ولی اسراف، چنان که گفته شد، به معنای تجاوز از

1- . راغب اصفهانی، مفردات، ص407.
2- . همان.
3- . نک: ابن منظور، لسان العرب، ج9، ص148؛ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج5، ص69.
4- . نک: سید قطب، فی ظلال القرآن، ج3، صص503- 504.
5- . ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج1، ص216؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص113.
6- . نک: ابن منظور، لسان العرب، ج4، ص50؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص114.
7- . نک: انصاری، محمّد علی، دراسه حول الاسراف فی الکتاب و السنّه، ص19؛ نیز نک: شیخ کلینی، الکافی، ج4، ص31؛ نهج البلاغه، خطبه 126.