اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام صفحه 313

حدّ و گذر از میانه روی به افراط گرایی است. حال، پرسش اساسی آن است که «حدّ» معتبر در اسراف، چگونه و با چه ملاکی تعیین می گردد. از مجموع آموزه های دینی چنین برمی آید که با دو ملاک کلّی موضوع و مصداق اسراف را می توان شناخت.

یک. ملاک شرعی

از نگاه قرآن و روایات، تمام واجبات و محرّمات دینی، حدود الهی است و هرگونه تغییر در احکام یا عمل نکردن به آن، خروج از حدّ است و ممنوع می باشد.(1) بنابراین ترک واجبات، گناهکاری و تغییر در احکام الهی، از مصادیق اسراف به شمار می رود.

کاربرد قرآنی این واژه در معنای یاد شده، بسیار فراوان است. برای نمونه آیات زیر را یاد آور می شویم:

{رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا...:(2) پروردگارا، گناهان ما و زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش.}

{قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَه الله:(3) بگو: ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید، از رحمت خدا نومید مشوید.}

{وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِیِّهِ سُلْطَاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ:(4) و هرکس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرتی داده ایم، پس [او] نباید در قتل، زیاده روی کند.}(5)

اسراف در قتل یعنی قصاص فرد یا افرادی غیر از قاتل،(6) که این تجاوز از حدّ الهیِ

1- . نک: بقره(2)، آیات187، 229 و 230؛ نساء(4)، آیه13؛ توبه(9)، آیه97؛ نیز: شیخ کلینی، الکافی، ج1، صص59 و 498.
2- . آل عمران(3)، بخشی از آیه147.
3- . زمر(39)، بخشی از آیه53.
4- . اسراء(17)، بخشی از آیه33.
5- . نیز نک: طه(20)، آیه127؛ اعراف(7)، آیه81 و ذاریات(51)، آیه34 (در مورد قوم لوط که گناه بارز آنان، هم جنس بازی بوده و از آن به اسراف تعبیر گردیده است.) یونس(10)، آیه83؛ انبیاء(21)، آیه9؛ دخان(44)، آیه31.
6- . نک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج5 و 6، ص637، طباطبایی، سید محمّد حسین، المیزان، ج13، ص88.