اصلاح الگوی مصرف از نگاه اسلام صفحه 53

فعلیّت نخواهد داشت. به عنوان مثال، یکی از شرایط واجب نماز استقرار و آرامش بدن است. این وجوب در زمان اضطرار، برداشته شده است.(1)

3. بر اساس قاعده «الضرورات تتقدر بقدرها»(2) میزان استفاده مجاز از حرام در حال اضطرار، تنها به اندازه ای خارج شدن از حالت اضطرار است. امام خمینی رحمه الله نگاشته اند:

«اگر فردی به انجام عملی حرام، مضطر شود، باید به میزان ضرورت، بسنده کند و زیادتر از آن برای وی جایز نیست. بنابراین اگر ضرورت، ایجاب کند که برای بر طرف ساختن خطر از خویش، شراب بنوشد یا مردار بخورد، باید به همان مقدار ضرورت اکتفا کند و استفاده بیشتر از آن، جایز نیست».(3)

2. عسر و حرج (ضیق)

اشاره

دومین سطح در تأمین نیازهای مادّی، سطح «عسر و حرج» است.

«عسر و حرج» به حالتی غیر طبیعی گفته می شود که تحمّل آن سخت و مشقت زا است. این نکته گفتنی است که هر چند این حالت مشقت زا است ولی تحمّل آن، به گونه ای نیست که از توان مکلّف خارج باشد و یا باعث به وجود آمدن ضرر و زیان برای وی شود و یا موجب اخلال نظام گردد.(4)

حکم «عسر و حرج»

«عسر و حرج» -به مانند اضطرار- باعث می شود حکم الزامی، چه وجوب و چه حرمت، برداشته شود.(5) بنابراین مصارفی که در شرایط عادی، واجب است مانند مصرف آب برای وضو یا غسل، در هنگام عسر و حرج، وجوبی نخواهد داشت. صاحب عروه در این باره آورده است:

1- . طباطبائی، سید محمّد کاظم، العروه الوثقی، ج2، ص381.
2- . انصاری، مرتضی، کتاب الصلاه، ج2، ص474.
3- . امام خمینی، تحریر الوسیله، ج2، ص170.
4- . مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، ج1، ص161.
5- . حکیم، سید محسن، مستمسک العروه، ج5، ص443 و نیز نک: همان، ج14، ص247.