معرفت توحید و عدل صفحه 142

1- ر.ک: عیون أخبار الرضا (علیه السلام) 1: 124 ح 17؛ بحارالأنوار 25: 349؛ مجموعه مصنفات شیخ مفید 5: 133، اوائل المقالات 21 و 124، تمهید الاصول: 27، نظریه ی مشهور، عدم قبول آن است.

2- ر.ک: الملل و النحل 1: 85؛ ماتریدی، التوحید: 74.

3- آشنایی با فرق ومذاهب اسلامی 6: 45.

4- نهج الحق و کشف الصدق: 101، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت: 110، کشف المراد: 308، النافع یوم الحشر: 27 و 156، اوائل المقالات: 15.

از کتاب المغنی و دیگر کتابهایش (1) را به عنوان «فی استحاله مقدور لقادرین او لقدرتین» اختصاص داده است و دلایل متعددی بر این نظریه اقامه می کند. وی، از استادانش ابو علی جبایی و ابو هاشم جبایی نیز مطالبی در تأیید این نظریه می آورد. بر اساس این نظریه، خداوند بر افعال اختیاری انسان قدرت ندارد و قدرت انجام این افعال را به انسان ها تفویض کرده است.

2. دلایل نظریه ی تفویض و نقد آن

تلقی کسانی که به نظریه تفویض معتقدند، این است که غیر از نظریه جبر و نظریه تفویض، تفسیر دیگری برای افعال انسان ها قابل فرض نیست، و انسان یا در افعالش مجبور است یا آزاد و رها. و از لحاظ کلامی، یا خداوند در افعال انسان ها دخالت می کند و آن ها را مجبور به انجام برخی کارها می کند، یا آن ها را رها کرده که خود با آزادی کارهایشان را انجام می دهند و خداوند تأثیری در افعال آن ها ندارد. از این رو وقتی اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نظریه امر بین الامرین را مطرح کردند، به صورت مکرر از آنان پرسیده می شد که آیا میان جبر و تفویض حالت سومی نیز وجود دارد؟

هَلْ بَیْنَ الْجَبْرِ وَ الْقَدَرِ مَنْزِلَهٌ ثَالِثَهٌ

و امامان پاسخ می دادند:

«نَعَمْ، أَوْسَعُ مِمَّا بَیْنَ السَّماَءِ وَ الْأَرْضِ»(2)

«بله [میان جبر و تفویض فاصله و منزلتی هست،] وسیع تر از فاصله ی میان آسمان و زمین.»

کسانی که تلقّی بالا را دارند و غیر از جبر و تفویض، تفسیر دیگری را قابل فرض نمی دانند _ که قدریان و معتزله از این گروه اند _ با ردّ نظریه ی جبر، نظریه ی تفویض را اثبات شده می دانند. اینان چون لازمه ی نظریه ی جبر را ظلم و ستم دانسته و خدا را مبرا از ظلم و ستم می دانند، معتقدند که خداوند، انسان را در کارهای اختیاری قادر ساخته و