براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 103

شیخ با این که موثق ترین و شریف ترین برهان را برهان صدیقین دانسته است - که در آن، از راه ملاحظه وجود، بدون ملاحظه مخلوقات و موجودات، واجب الوجود بالذات را ثابت کرد - ولی استفاده از سایر براهین، هم چون اثبات خداوند از راه مطالعه آثار و فعل خداوند را نیز نفی نکرده و گفته است: هرچند که آنها نیز می تواند دلیلی بر اثبات خداوند باشد، ولی موثق ترین برهان، برهان صدیقین است.

همان طور که در بیان برهان صدیقین گذشت، برهان شیخ دو طرف داشت و مردد میان دو چیز بود؛ زیرا وجودی که احراز شده، یا وجود آن بذاته است یا نیست. اگر بذاته باشد، مطلوب ثابت است.

حال اگر کسی نپذیرفت که وجود احراز شده، بذاته واجب الوجود است، پس باید بپذیرد که او ممکن الوجود بذاته است که در وجودش نیاز به علتی دارد. در این جا شیخ نیز از برهان علت و معلول استفاده کرده و با اثبات استحاله دور و تسلسل علل تا بی نهایت، واجب الوجود بالذات را ثابت کرده است.(1)

و) تقریر برهان علت و معلول

شیخ در فصل اول مقاله هشتم شفا، با عنوان «تناهی علل فاعلی و قابلی» از راه برهان علت و معلول به اثبات نخستین مبدأ وجود پرداخته و گفته است: «سزاوار است که کتاب خود را با شناخت نخستین مبدأ وجود، پایان بخشم و این که آیا او موجود است و آیا او واحد و بی شریک و بی مثل است.»(2) و سپس برای اثبات واجب تعالی برهان علت و معلول را