براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 122

شیخ ضمن نتیجه گیری از گفته های پیشین، برهان دیگری بر این مطلب اقامه نموده و اثبات می کند که محرک شیء حرکت دار، امر غیر متغیر و بدون حرکت است. کلام شیخ این است:

«از براهین پیشین روشن گردید که حرکت هر جسم متحرک، باید علتی داشته باشد، ولی نه از ذاتش. اکنون ادعای دیگری را مطرح می کنیم و آن این که علل حرکت، باید به علتی منتهی بشود که دارای حرکت نباشد؛ زیرا اگر منتهی به علت غیر حرکت دار نشود، لازم می آید که علل در زمان واحد غیرمتناهی باشد و از آنها جسم غیرمتناهی بالفعل پدید آید. چنین چیزی در علوم طبیعی محال است. از این رو اشیاء حرکت دار باید محرک غیر متحرک داشته باشد.»(1)

پس از منظر شیخ، حرکت اشیاء، یک امر همیشگی و قدیمی نیست؛ بلکه متجدد و حادث است و چنین چیزی علت می خواهد؛ پس هرحرکتی نیازمند به محرک و علت است. محرک و علت حرکت، نیز احتیاج به علت محرکه دیگر دارد و اگر منتهی به علت غیر محرک نشود - علتی که معلول علت دیگر نباشد - تسلسل لازم می آید و از سوی دیگر، علل حقیقیه باید متناهی باشد؛ زیرا اگر متناهی نباشد، لازم می آید که اشیای غیرمتناهی در یک زمان وجود داشته باشد و چنین چیزی محال است. علل معینه که یکی به دنبال دیگری به وجود می آید و متعلق به حرکت است نیز چنین حکمی دارد(2). بنابراین، سلسله حرکت باید منتهی به مبدأ و محرک غیر متحرک بشود.