براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 123

ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی

همان گونه که بیان شد، هر متحرّکی، نیاز به محرّک دارد و این سلسله باید منتهی به محرک غیر متحرک بشود. حال سؤال این است که مبدأ حرکت اجرام سماوی، طبق دیدگاه شیخ الرئیس چیست؟ آیا سبب حرکت در اجرام غیر سماوی، غیر متحرک است؟

بر مبنای نظریه شیخ، محرک اجرام سماوی نیز منتهی به محرک غیر متحرک می شود؛ زیرا سبب حرکت در آنها نفس و عقل است که هر دو مخلوق و معلول خداوند است. نفس و عقل، محرک غیر متحرکند و هر دو غیر مادی می باشند؛ با وجود تفاوتی که با هم دارند.

عقل کل بعد از واجب الوجود، شریف ترین موجودات است و پس از آن، نفس؛ چنان که شیخ بعد از بحث نسبتاً مفصل و گسترده درباره اجسام و کُرات گفته است:

«اشرف موجودات بعد از خداوند سبحان، عقل کل است و پس از آن، نفس کل است. محرک اجرام سماوی، نفس کل است که دارای توان بالقوه است. بدین سان مراتب صور، عقل کل، نفس کل، و طبیعت کل است و مراتب اجسام، جسم اثیری سماوی، جسم اسطُقسی زمینی و جسم متکونه است، و اولین موجودات از ذات حق، عقل کل است، و سپس نفس کل، و پس از آن، جرم کل و پس از آن طبیعت کل.»(1)

هم چنین گفته است که هر نفسی برای هر فلکی، کمال است. صدور افعال از هر نفس فلکیه، مخصوص فلک خودش است و به اجسام دیگر کاری ندارد.(2)