براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 127

است؛ همان طور که در فصول پیشین، این مطلب روشن شد.(1)

شیخ پس از تحلیلی نسبتاً مفصل درباره علت حرکت و علت قریب و بعید کون و حدوث، دوباره تصریح می کند که مبدأ تمامی آنها ذات واجب الوجود است.(2)

ح) تقریر برهان حرکت

شیخ در مبدأ و معاد ضمن بحث مفصلی که درباره حرکت دارد، برهان حرکت را چنین تقریر کرده است:

از براهین پیشین روشن گردید که حرکت هر جسم متحرک، به وسیله علت است،(3) نه به وسیلهْ ذات خودش. اکنون ادعای دیگری را مطرح می کنیم و آن این که علل محرکه، منتهی به علتی است که حرکت ندارد؛ زیرا اگر حرکت هر متحرکی به سبب محرک متحرک باشد، لازم می آید که علل در زمان واحد، غیرمتناهی باشد و از آنها جسم غیرمتناهی بالفعل پدید آید که چنین چیزی در علوم طبیعی محال است. از این رو باید اشیاء حرکت دار، محرّکِ نخستینِ غیر متحرک داشته باشد.»(4) طبق این برهان، محرّک نخستین غیرمتحرک ثابت می شود.

1- (1) «وقد اتضح لک فیما سلف من العلوم الطبیعیه وجود قوه غیرمتناهیه غیر مجسمه، وأنّها مبدأ الحرکه الأولویه، و بان لک أن الحرکه المستدیره لیست متکونه تکونا زمانیاً، وقد بان لک من هناک من وجه ما أنه مبدأ دائم الوجود. وقد بان لک بعد ذلک أن واجب الوجود بذاته واجب الوجود من جمیع جهاته، وأنه لا یجوز أن تستأنف له حاله لم تکن مع أنه قد بان لک أن العله لذاتها تکون موجبه المعلول فإن دامت أوجبت المعلول دائما.» (الهیات شفا، ص 373).
2- (2) کلام شیخ در شفا چنین است: «و أیضاً مبدأ الکل ذات واجبه الوجود، و واجب الوجود واجب ما یوجد عنه...، ص 376.»
3- (3) إنّ کل جسم متحرک فان له فی حرکته عله (مبدأ و معاد، ص 24).
4- (4) فقد ظهر من البراهین ان کل جسم متحرک فحرکته عن عله لا عن ذاته. و الآن فانا ندعی دعوی اخری فنقول: ان العلل المحرکه متناهیه الی عله لا تتحرک و ذلک أنه لو کان کل متحرک عن محرک متحرک لذهبت العلل فی زمان واحد الی غیر نهایه و اجتمع من جملتها جسم غیر متناه بالفعل فقد بان فی العلوم الطبیعیه استحاله هذا. فاذا فی کل نوع من المتحرکات محرک اول غیر متحرک. (مبدأ و معاد، ص 38).... ان لکل حرکه محرکا فلهذه الحرکه محرک ولا یجوز ان یکون محرک هذا الحرکه قوه طبیعیه... (همان، ص 52 و 53).