براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 164

او در تقریر برهانش بیان می کند جهانی که ما می شناسیم مجموعه ای از واقعیاتی است که به گونهْ علّی و معلولی به هم پیوسته و وابسته اند و هیچ کدام از آنها قائم بالذات نیستند.

ما به روشنی علل فاعلی که به مثابه حقایق و واقعیات(1) در تجربه حسی عرضه می شوند را مشاهده می کنیم و می بینیم که هریک از آنها در عمل وابسته به عامل پیش از خود است و درمی یابیم که بعضی از موجودات، از موجودات دیگر ناشی می شود. مثلاً می بینیم دستی، چوب دستی را به حرکت می آورد و نیز می بینیم همین چوب دستی، قطعه ای از سنگی را می جنباند. در این نظام ساده، ما نقش علل فاعلی و وابستگی معلول به علت را به راحتی مشاهده می کنیم و به خوبی درک می کنیم که چرا «الف» علت «ب» است و چرا «ب» علت برای «ج» است. این سلسله چنان رخ می دهد که گویا «الف» به «ب» چیزی داده و «ب» به «ج» چیزی داده است. در این نظام، فعالیت هر شیءای مرهون علت فاعلی دیگری است که بر آن شیء تأثیر داشته است. مثلاً در فرایند نوشته شدن حروف بر کاغذ می بینیم که نوشته شدن کلمات بر کاغذ محتاج حرکت دست و انگشتان دست است و حرکت دست بستگی به فرمانی دارد که از سوی مغز به حرکت دست ها داده می شود. سایر فرایندهای نظام علّی و معلولی را نیز که در نظر بگیرید، در آنها یک عامل در منشأ اثر خود، متکی به عامل دیگری است. بدین سان جهان از انسجام موزون و غایت مندی برخوردار است.