- سخن ناشر 1
- پیش گفتار 2
- 1- کلیات 7
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 4- انواع براهین جهان شناختی 23
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- اشاره 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- 7-آکویناس 34
- اشاره 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- 1-برهان صدیقین 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- اشاره 48
- 2- براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- اشاره 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- سوم) ممکن الوجود 70
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- ب) مفهوم علیت 100
- 2-برهان علت و معلول 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- اشاره 100
- ج) اقسام علت 102
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- اشاره 110
- 3-برهان حرکت 110
- یکم) تغییر تدریجی 112
- اشاره 112
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- دوم) کمال اول برای موجود بالقوه 113
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- اشاره 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- اشاره 133
- 3- براهین جهان شناختی از دیدگاه آکویناس 133
- اشاره 139
- 1-برهان حرکت 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- اشاره 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- چهارم) منتهی شدن به محرک نخستین 156
- نتیجه: 158
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- اشاره 159
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- اشاره 163
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- دوم) امتناع علیت فاعلی هر شیء برای خودش 165
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- اشاره 168
- 3-برهان امکان و وجوب 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- اشاره 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- 4- بررسی تطبیقی براهین جهان شناختی ابن سینا و آکویناس 182
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- د) محرک غیر از متحرک 186
- اشاره 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
- فهرست منابع 203
- واژه نامه 210
آن را نپذیرفت، در این صورت چاره ای جز این ندارد که بپذیرد آن وجود احراز شده، ممکن الوجود است. شیخ این قسم از برهان را از طریق امکان که منتهی به واجب الوجود بالذات می شود، ثابت کرده است.
بنابراین برهان امکان و وجوب آکویناس که از راه موجودات ممکن، برهانش را آغاز می کند، تفاوت دارد با برهانی که آغاز آن، با قطع نظر از هرگونه موجودات ممکن آغاز می گردد.(1)
البته پاره ای از مقدمات برهان امکان و وجوب توماس، نزدیک و شبیه به برهان شیخ است و این هم به دلیل اقتباس و بهره ای است که آکویناس از اندیشه ابن سینا برده است؛ چنان که خواهد آمد. ولی او در این اقتباسش روح برهان ابن سینا را درک نکرده و برهانش را از موجودات ممکن آغاز کرده است.
بنابراین مهم ترین امتیاز و تفاوت میان «برهان صدیقین» شیخ و «برهان وجوب و امکان» توماس در این است که شیخ واجب الوجود را از طریق وجود اثبات کرده؛ اما آکویناس از طریق ممکن الوجود.
ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس
تفاوت دیگری نیز میان برهان شیخ و برهان امکان و وجوب توماس وجود دارد و آن این است که منظور از امکان مورد نظر توماس، امکان موجودات مادی است، نه امکان فراتر از موجوداتی که در طبیعت موجودند و این
1- (1) برخی ممکن است برهان صدیقین شیخ را به دلیلی که واجب الوجود بالذات را از راه احراز اصل وجود اثبات کرده است، با برهان وجودی از نوع برهان آنسِلم خلط کنند و لذا اشکالاتی را که بر برهان آنسِلم وارد شده، بر برهان شیخ نیز وارد بدانند؛ درحالی که میان برهان صدیقین شیخ و برهان وجودی آنسِلم نیز تفاوت جوهری و بنیادین وجود دارد و طرح آن خارجاز موضوع این رساله است.