- سخن ناشر 1
- پیش گفتار 2
- اشاره 7
- 1- کلیات 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 4- انواع براهین جهان شناختی 23
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- اشاره 25
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- اشاره 34
- 7-آکویناس 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- اشاره 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- 2- براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا 48
- 1-برهان صدیقین 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- اشاره 65
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- سوم) ممکن الوجود 70
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- اشاره 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- 2-برهان علت و معلول 100
- ب) مفهوم علیت 100
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- ج) اقسام علت 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- 3-برهان حرکت 110
- اشاره 110
- یکم) تغییر تدریجی 112
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- اشاره 112
- دوم) کمال اول برای موجود بالقوه 113
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- اشاره 116
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- 3- براهین جهان شناختی از دیدگاه آکویناس 133
- اشاره 133
- اشاره 139
- 1-برهان حرکت 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- اشاره 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- چهارم) منتهی شدن به محرک نخستین 156
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- نتیجه: 158
- اشاره 159
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- اشاره 163
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- دوم) امتناع علیت فاعلی هر شیء برای خودش 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- اشاره 168
- 3-برهان امکان و وجوب 168
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- اشاره 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- 4- بررسی تطبیقی براهین جهان شناختی ابن سینا و آکویناس 182
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- اشاره 183
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- د) محرک غیر از متحرک 186
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- اشاره 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
- فهرست منابع 203
- واژه نامه 210
نخستین را، که علت ضرورت موجودات دیگر است، اثبات می کند.»(1)
بنابراین دو برهان ابن سینا برای تبیین هستی وجود واجب الوجود بالذات لازم است. امّا برهان آکویناس به دنبال اثبات این امر نیست که برای تبیین موجودات ممکن، وجود واجب الوجود بالذات لازم است؛ بلکه او فقط در پی اثبات این امر است که در سلسله اشیای ضروری بالغیر نمی شود تا بی نهایت پیش رفت و از این حیث وجود موجود ضروری نخستین لازم است.
د) اقتباس برهان امکان و وجوب
تفاوت دیگری که میان برهان صدیقین شیخ و برهان وجوب و امکان آکویناس وجود دارد در این است که برهان وجوب و امکان توماس، همان گونه که گفته شد، یک امر اقتباسی است؛ ولی برهان صدیقین شیخ، یک برهان ابتکاری است؛ زیرا ابن سینا نخستین کسی است که این برهان را بسط داد و نام صدیقین را بر آن نهاد؛ هرچند که فارابی پیش از ابن سینا به این برهان اشاره کرده است. ولی راه سوم توماس که امر ممکن را چیزی تلقی می کند که بذاته وجود ندارد و نوعی تمایز میان ذات و وجود را در مخلوقات می پذیرد، کاملاً اقتباسی است؛ زیرا این تمایز را فیلسوفان مسلمان، به خصوص ابن سینا روشن کرده اند؛ تمایزی که مبنای استدلال برای ابن سینا بود و هم چون موتور محرکهْ براهین توماس در باب اثبات وجود خدا درآمده است.(2) توماس از طریق ابن سینا با برهان امکان و وجوب و برهان علیت آشنا شده است. او این برهان را
1- (1) ر. ک: اتین ژیلسون، مبانی فلسفه مسیحیت، ص 120 و 121.
2- (2) ر. ک: اتین ژیلسون، تومیسم، ص 113.