براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 198

ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی

برهان «علیت فاعلی» یکی از «براهین جهان شناختی» است که به عنوان دومین راه توماس برای اثبات وجود خدا در آثار او شناخته شده است. این برهان نیز اقتباسی از برهان علت و معلول ابن سیناست.

هرچند منشأ علیت فاعلی، به گفته ژیلسون در آثار ارسطو یافت می شود، ولی ارسطو از علت محرکه سخن می گوید، نه از علت فاعلی. ارسطو بلافاصله وجود خدا را استنتاج نمی کند؛ ولی برخلاف او، ابن سینا و به تبعیت از وی، آلن دِلیل و بالأخره آلبرتوس کبیر برهان علت و معلول را برای اثبات وجود خدا استفاده می کنند. صورتی را که ابن سینا به این برهان داده، چنان که دیدیم، بسیار جالب توجه است. برهان توماس درست شبیه آن چیزی است که ابن سینا آن را صورت بندی کرده است. این نیز نشان دهنده تأثیرپذیری توماس از اندیشه سینوی در صورت بندی برهان علیت فاعلی است. آکویناس درست شبیه ابن سینا سخن گفته است که هر معلولی باید علتی داشته باشد و خود شیء نمی تواند برای خودش علت باشد و نیز روند تسلسل علل تا بی نهایت محال است و باید منتهی به علت نخستین بشود؛ علتی که معلول نیست. بر خلاف سخن ژیلسون که گفته است: «این مشابهت ها، چندان نیست که نتوان حقّاً فرض کرد که قدیس توماس آن را مستقیماً از راه خوض و غور شخصی در متون ارسطو به دست آورده باشد»(1) ، سخن توماس چیزی جز اقتباس از صورت بندی برهان علت و معلول ابن سینا نیست.