براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 200

هرچند به جهان نگاری یونانی ارسطو نزدیک است، ولی روش تقریر و صورت بندی، همان تقریر و صورت بندی است که ابن سینا آن را مطرح کرده است و آکویناس به طور مستقیم یا با واسطه از آن بهره برده است. او با اقتباس و تأثیرپذیری از شارحان و مدرسان نوافلاطونی، به خصوص ابن سینا توانست به برهان حرکت خویش به عنوان بارزترین راه اثبات وجود خدا کارایی ببخشد و به نتیجهْ مورد نظرش برسد.

ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم

ابن سینا و آکویناس هردو از برهان حرکت نتیجه گرفته اند که خداوند، محرّک عالم است؛ ولی در این که آیا به عنوان علت فاعلی محرّک عالم است یا علت غایی، دو نگاه متمایز و دو بیان متفاوت دارند.

از روش تقریر برهان حرکت توماس به دست می آید که او خداوند را علت فاعلی محرک عالم می داند، نه علت غایی؛ هرچند که بعضی نظیر ژیلسون کوشیده اند تا بیان آکویناس را به گونه ای تفسیر کنند تا هم با علت فاعلی بودن خداوند سازگاری داشته باشد و هم با علت غایی بودن آن. در نتیجه، خداوند هم به عنوان علت فاعلی محرّک عالم باشد و هم به عنوان علت غایی. ولی طبق تفسیر صحیح و برداشتی که عموم از بیان توماس دارند، کلام او فقط ناظر به این است که خداوند علت فاعلی محرک عالم است؛ زیرا اولاً، اغلب توماس را فیلسوفی دانسته اند که خدا را تنها محرّک اول به عنوان علت فاعلی حرکت می داند(1) و ثانیاً، فقراتی از تقریر او گواه روشنی است که نشان می دهد او خداوند را محرک نخستین عالم به عنوان علت فاعلی می داند؛ مثلاً گفته است: «هرچیزی