براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 201

که متحرک باشد، دیگری او را به حرکت درآورده است؛ «نظیر حرکت عصا که توسط دست به حرکت درآمده است» او در مجموعه رسائل کلامی که به «برهان حرکت» اکتفا کرده است، خداوند را وجود علت فاعلی حرکت تفسیر می کند و از عباراتی نظیر «قوی تر، ضعیف تر را به حرکت در می آورد»، «مادون توسط مافوق به حرکت درمی آید» این استنباط به دست می آید؛ به خصوص این جمله که «هر چیزی که توسط چیز دیگری به حرکت در می آید، نوعی ابزار برای محرک اول است»(1) ، خود قرینه محکمی است بر این که خداوند را علت فاعلی محرک جهان می داند.

ولی در دیدگاه ابن سینا، خداوند علت غایی محرک عالم است و او غایت و منتهی الیه حرکت است.

در دیدگاه آکویناس، عالم احتیاج به محرک دارد؛ محرکی که جهان را آن گونه حرکت بدهد که دست، عصا را حرکت می دهد. ولی در دیدگاه شیخ، حرکت عالم منبعث از اراده و شوق است؛ شوقی که پیروی از عشق و لذت دارد و حرکت آن از نوع حرکت عاشق به سوی معشوق است. در نتیجه، جهان به سوی غایتی سیر می کند که کمال آن می باشد(2) و آن غایت، خیر است و جوهر آن، نخستین معشوق یکتاست.(3)

در دیدگاه شیخ اگر خداوند به گونهْ علت فاعلی؛ محرّک باشد، مثل این که دست عصا را به حرکت می آورد - چنان که از کلام توماس چنین به دست می آید - در این فرض لازم می شود که خداوند همانند موجود مادی قابل تغییر باشد و چنین چیزی جسمانی است. به همین جهت در دیدگاه شیخ،

1- (1) همان، ص 130.
2- (2) ر. ک: ابن سینا، النجاه، ص 626، 632 و 633.
3- (3) الهیات شفا، ص 387-392.