- سخن ناشر 1
- پیش گفتار 2
- 1- کلیات 7
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 4- انواع براهین جهان شناختی 23
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- اشاره 25
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- 7-آکویناس 34
- اشاره 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- 1-برهان صدیقین 48
- 2- براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا 48
- اشاره 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- اشاره 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- سوم) ممکن الوجود 70
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- ب) مفهوم علیت 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- 2-برهان علت و معلول 100
- اشاره 100
- ج) اقسام علت 102
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- اشاره 110
- 3-برهان حرکت 110
- اشاره 112
- یکم) تغییر تدریجی 112
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- دوم) کمال اول برای موجود بالقوه 113
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- اشاره 116
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- اشاره 133
- 3- براهین جهان شناختی از دیدگاه آکویناس 133
- اشاره 139
- 1-برهان حرکت 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- اشاره 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- چهارم) منتهی شدن به محرک نخستین 156
- نتیجه: 158
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- اشاره 159
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- اشاره 163
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- دوم) امتناع علیت فاعلی هر شیء برای خودش 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- اشاره 168
- 3-برهان امکان و وجوب 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- اشاره 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- 4- بررسی تطبیقی براهین جهان شناختی ابن سینا و آکویناس 182
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- د) محرک غیر از متحرک 186
- اشاره 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
- فهرست منابع 203
- واژه نامه 210
هم چنین شیخ در دانشنامه علائی، بیان جامعی درباره تعریف و بیان مفهوم ممکن دارد و گفته است: «ممکن» آن است که وقتی به خودش نگری، بی هیچ شرطی، نه واجب و نه ممتنع است.(1)
شیخ در سایر تألیفاتش نظیر مبدأ و معاد(2) و الهیات شفا نیز همین کلام را درباره ممکن الوجود دارد و گفته است: «ممکن الوجود معلول است و به ذات خود در «وجود» و «عدم» محتاج به علت است.»(3)
به طور کلی بنابر بیان ابن سینا، امکان، آن است که وجودش به ذات خود نه ممتنع است و نه واجب؛ زیرا اگر ممتنع بود، به تحقق علت و غیر، موجود نمی شد و اگر واجب می بود، می بایست که به خودی خود، واجب می بود؛ درحالی که خودی خود، وجود ندارد؛ بلکه وجودش به سبب غیر و علّت غیر خودش است.
چهارم) واجب الوجود
واجب الوجود آن است که وجود برای آن ضروری است؛ به گونه ای که اگر غیر موجود فرض شود، محال لازم می آید.
ابن سینا در کتاب نجات، واجب را این گونه تعریف کرده است:
فصل بیان معنی الواجب ومعانی الممکن؛ ان الواجب الوجود، هو الوجود الذی متی فرض غیر موجود عرض منه محال....(4)
به گفتهْ شیخ، واجب الوجود، وجودی است که اگر غیر موجود فرض
1- (1) دانشنامه علایی، ص 65 و 66.
2- (2) کلام شیخ در مبدأ و معاد چنین است: «و انّ الممکن الوجود هو الذی متی فرض غیر موجود او موجود لم یعرض منه محال» (مبدأ و معاد، مقاله اول، ص 2).
3- (3) شفا (الهیات 1)، ص 36 و 37.
4- (4) النجاه، ص 546.