- سخن ناشر 1
- پیش گفتار 2
- 1- کلیات 7
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 4- انواع براهین جهان شناختی 23
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- اشاره 25
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- اشاره 34
- 7-آکویناس 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- 1-برهان صدیقین 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- 2- براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا 48
- اشاره 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- اشاره 53
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- اشاره 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- سوم) ممکن الوجود 70
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- اشاره 100
- ب) مفهوم علیت 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- 2-برهان علت و معلول 100
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- ج) اقسام علت 102
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- اشاره 110
- 3-برهان حرکت 110
- یکم) تغییر تدریجی 112
- اشاره 112
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- دوم) کمال اول برای موجود بالقوه 113
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- اشاره 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- 3- براهین جهان شناختی از دیدگاه آکویناس 133
- اشاره 133
- 1-برهان حرکت 139
- اشاره 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- اشاره 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- چهارم) منتهی شدن به محرک نخستین 156
- نتیجه: 158
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- اشاره 159
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- اشاره 163
- دوم) امتناع علیت فاعلی هر شیء برای خودش 165
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- اشاره 168
- 3-برهان امکان و وجوب 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- اشاره 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- 4- بررسی تطبیقی براهین جهان شناختی ابن سینا و آکویناس 182
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- د) محرک غیر از متحرک 186
- اشاره 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
- فهرست منابع 203
- واژه نامه 210
واجب الوجود بالذات و واجب الوجود بالغیر؛ بیان خصوصیات و ویژگی های واجب الوجود و ممکن الوجود؛ بیان اصل علیت و معلولیت، و در نهایت بیان بطلان دور و تسلسل، توضیح مقدمات بود و نتیجه آن اثبات واجب الوجود بالذات است؛ زیرا وجود اگر واجب الوجود بالذات
است، مطلوب ما ثابت است و اگر واجب الوجود بالذات نباشد، طبق مقدماتی که توضیح داده شد، باید منتهی به واجب الوجود بالذات بشود.
ح) برهان لِمّی یا انّی
از دیدگاه ابن سینا موثق ترین برهان اثبات وجود خدا، برهان صدیقین است که در آن، استدلال از راه وجود صورت می گیرد؛ بدون این که نیازی به آثار و مخلوقات باشد. در این جا ممکن است این پرسش پیش بیاید که آیا این برهان، «لمّی» است یا «انّی»؟
البته در دیگر براهین، نظیر برهان امکان، علت و معلول، برهان حدوث و برهان حرکت، شکی نیست که همه آنها از برهان های «انّی» هستند؛ زیرا در آنها از آثار و افعال خداوند (معلول) به وجود خداوند (علت) پی برده می شود و البته برهانی که در آن از طریق معلول، استدلال به وجود علت بشود، مفید یقین نیست.(1)
در مورد برهان صدیقین آرای متفاوتی بیان شده است:
الف) علامه حلی از آن تعبیر به برهان «لمّی» کرده است(2).
ب) علامه طباطبایی آن را برهان «انّی» از نوع دیگر آن دانسته است. نوعی از برهان «انّی» که در آن از یکی از لوازم وجود، به سوی
1- (1) ر. ک: نهایه الحکمه، ص 270.
2- (2) ر. ک: کشف المراد، المقصد الاول، الفصل الاول.