مجموعه مقالات قرآن و حدیث و قرآن و مستشرقان صفحه 234

دو تلاش فزاینده علیه «الهی بودن قرآن»

در طول قرون گذشته، به ویژه در دو سده اخیر، شاهد شکل گیری دو تلاش مهم در راستای باور به «الهی بودن قرآن» هستیم:

الف) بروز تفسیرهای متنوّع از «الهی بودن قرآن»

با تتبّع صورت گرفته مشخّص گردید، در جهت تبیین و تفسیر باور مورد بحث، دست کم چهار دیدگاه ذیل بروز یافته است (ر. ک: اشرفی، «الهی بودن متن قرآن از منظر علامه طباطبایی و نقش آن در تفسیر المیزان»، قرآن شناخت، 91/1:1387-88):

1. معانی قرآن از جانب خداست، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله معانی قرآن را به قالب زبان عربی درآورده است. اگرچه پیشینه این دیدگاه را به ابن کلاب (متکلم معروف سده سوم هجری)، رسانده اند (ر. ک: کلانتری، قرآن و پاسخگویی به نیازهای زمان، 88:1382)، ولی هیچگاه نمی توان از تقویت و ترویج این گرایش از سوی برخی از نویسندگان جهان اسلام در سده اخیر و دم زدن نصرحامد ابوزید از آن در دوره کنونی و شهرت آن در برخی محافل آکادمیک و قرابت زیاد آن با آرای برخی از نویسندگان داخلی (نویسندگانی همانند: عبد الکریم سروش، محمّد مجتهد شبستری، و...) غفلت ورزید (ر. ک: اشرفی، «الهی بودن متن قرآن از منظر علامه طباطبایی و نقش آن در تفسیر المیزان»، قرآن شناخت، 91/1:1387-88).

2. معانی قرآن از جانب خداست، ولی الفاظ و عبارات آن را حضرت جبرئیل انتخاب و تنظیم کرده است. زرکشی در البرهان این دیدگاه را به نقل از سمرقندی آورده است (ر. ک: زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، بی تا: 291/1). زرقانی نیز دیدگاه اول و دوم را با عنوان دیدگاه های انحرافی و باطل در این مسئله طرح کرده است (زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بی تا: 48/1 و 49).

3. هم الفاظ و متن و هم محتوا و معانی قرآن از انشائات شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. علامه طباطبایی قدس سره در بخشی از تفسیر خود پس از اشاره به دیدگاه اول می نویسد: «سست تر از دیدگاه اول، دیدگاه کسی است که می گوید: پیامبر الفاظ و محتوای قرآن را انشا کرده است و قرآن را از مرتبه ای از نفس شریف پیامبر صلی الله علیه و آله که «روح الامین» نام دارد، به مرتبه ای دیگر که قلب نامیده می شود، القا کرده است» (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 317/15:1372).

نا گفته نماند: برخی از عبارات دکتر سروش، حکایت از تمایل وی