خداشناسی از دیدگاه قرآن و حدیث صفحه 178

«وَ لَــوْ اَنَّنــآ نَــزَّلْنــا اِلَيْهِـمُ الْمَلآئِكَـةَ وَ كَلَّمَهُـمُ الْمَـوْتـي؟» (111 / انعـام)

گرچه نظام عالم خلقت با همه عرض عريضي كه دارد محكوم به قانون علت و معلول است و بر طبق اين قانون جريان دارد، لكن اين علل و اسباب خود محتاج به خداي‌تعالي هستند و از ناحيه خود استقلال ندارند و خـلاصه خـداوند با اجراي اين نظــام دستبنــد بــه دست خــود نــزده، علــل و اسبــاب وقتي اثر خود را مي‌كنند كه خداوند خــواستــه و اذن داده بـاشــد.(1)

ارتباط قانون عليّت با مشيّت الهي (365)

قانون عليّت تامه

«وَ اِذا اَرَدْنــا اَنْ نُهْلِـكَ قَـرْيَـةً اَمَـرْنـا مُتْـرَفيهـا فَفَسَقُـوا فيها.» (16 / اسراء)

شكي نيست كه قانون عليّت و معلوليّت قانوني است ثابت و غير قابل انكار و هر موجود ممكني معلول خداي‌سبحان است، حال يا بدون واسطه و يا با چند واسطه و نيز شكي نيست در اين كه وقتي معلول به علت تامّه‌اش منسوب شود از ناحيه آن علّت داراي ضرورت و وجوب خواهد بود (هر چند از ناحيه خودش نسبت امكان را داراست.) چون هيچ موجودي تا واجب نشود موجود نمي‌گردد و اما اگر معلول را به علتش نسبت ندهيم و با آن مقايسه نكنيم جز امكان نسبت ديگري ندارد، حال چه اين كه خودش في نفسه و بدون مقايسه به چيزي لحاظ شود، مانند ماهيتّهاي ممكنه و يا آن كه به بعضي از اجــزاي علتش هم مقــايســه بشــود، در هر حال ممكن است، زيرا مادام كه همه اجزاي علتش تمام نشــده وجــودش واجـب نمي‌گــردد و اگر فــرضـا موجود شود قطعــا اجــزاي علتـش تمــام و خــلاصــه علّتش علــت تامّه شده و اين خلاف فــرض است.

(366) خداشناسي

و از آن جا كه ضرورت و وجوب عبارت از متعين شدن يكي از دو طرف امكان است ناگريز ضرورت و وجوبي كه بر سراسر ممكنات گسترده شده خود قضايي است عمــومي از خــداي‌تعالي، چون ممكنات اين ضرورت را از ناحيه انتساب به خداي‌تعالي به خود گرفته‌اند كه به خاطر آن انتساب هر يك در طرف خود وجود پيدا كــرده‌انــد، پس ضــرورت خوابيده بر روي سلسلــه ممكنات يك قضاء عمومي الهي است و ضرورت مخصوص به يك يك موجودات قضــاء خصــوصي اوست، چون گفتيـم مقصــود از قضــاء تـعيين يكــي از دو طـرف امكــان و ابهــام و تــردد است.

و از همين جا معلوم مي‌شود كه صفت قضاء كه خود يكي از صفات خداوندي است يكــي از صفــات فعليــه اوســت نــه ذاتيّــه‌اش، چــون گفتيــم از افعــال او (مــوجــودات) و بــه لحــاظ انتسـابــش بــه او كــه علت تامّه است انتزاع مي‌گردد.(1)