معرفت توحید و عدل صفحه 173

1- برای نمونه بنگرید به: سبزواری، شرح الأسماء الحسنی 1: 234.

2- یونس: 98؛ تفسیر عیاشی 2: 136.

3- الاعراف: 142؛ تفسیر عیاشی 1: 44.

4- المائدۀ: 21؛ تفسیر عیاشی 1: 304.

5- برای نمونه در مورد کتاب های سنیان بنگرید به: البطقات الکبری 3: 574؛ الفردوس 2: 11؛ سنن ابن ماجه 1: 35؛ مسند الشهاب 2: 35؛ اُسدالغابه 5: 338، تاریخ بغداد 13: 36؛ کنزالعمال 3: 358 و 1: 343.

وجدانی، دعاهایی است که مؤمنان می کنند و از خدا می خواهند تا وضعشان را تغییر دهد. اجابت این دعاها چیزی جز بداء نیست.

از این رو هر کس به خدا اعتقاد دارد و از او تغییر وضعیتش را می خواهد، به بداء معتقد است، هر چند به ظاهر آن را انکار می کند. از آن رو که درک درست از آن ندارد.

دلیل دیگر این است که عقل، همه کمالات را برای خدا اثبات می کند، که از جمله ی کمالات، قدرت مطلق است. براساس قدرت مطلق، خدا حتی پس از تقدیری خاص می تواند این تقدیر را تغییر دهد و تقدیر جدیدی را در لوح تقدیرات ثبت کند و این تقدیر جدید را در خارج جاری سازد. پس، انکار بداء، محدود کردن قدرت خدا، و سلب کمالی از کمالات اوست که برخلاف حکم صریح عقل می باشد.

3. بداء و علم ازلی

مهم ترین اشکال منکران بداء این است که بداء با علم مطلق و ذاتی خدا ناسازگار است، زیرا ما انسان ها وقتی از نظری برمی گردیم و نظر جدیدی در یک موضوع پیدا می کنیم، منشأ این تغییر رأی جهل ما نسبت به برخی امور است که با علم به آن ها نظرمان عوض می شود.

درپاسخ به این اشکال باید گفت: اساساً بداء در علم ذاتی و مطلق خدا رخ نمی دهد تا این اشکال مطرح شود، بلکه بداء در لوح تقدیرات است که علم فعلی و مخلوق است. به دیگر سخن، خداوند براساس وضعیت موجود یک انسان، برای او تقدیری در لوح تقدیرات ثبت می کند. پس از مدتی این شخص کارهایی مثل صله ی رحم و کمک به فقرا انجام می دهد. در نتیجه، خداوند تقدیر قبلی وی را عوض می کند و تقدیر جدیدی را ثبت می کند. این تغییر در تقدیر، بداء است. البته خداوند با علم ذاتی و مطلق خود، از همه این تقدیرات گذشته و آینده آگاه است و حتی آن ها را در لوح دیگری که مکنون است و امّ الکتاب نامیده می شود، ثبت کرده است.

در واقع یک خطای کسانی که به بداء اشکال می کنند، این است که میان علم ذاتی و ازلی از یک سو و علم فعلی و حادث از سوی دیگر خلط می کنند. خطای دیگر آن ها این است که خدا را به انسان قیاس می کنند، در حالی که به گفته امام رضا (علیه السلام):