معرفت توحید و عدل صفحه 41

1- ابو هلال عسکری می گوید: فرق معرفت و علم آن است که معرفت اخصّ از علم است و به معنای علم به شخص چیزی است به طوری که از اشیای دیگر متمایز باشد. (الفروق اللغویه/ 62) طبق این بیان علم شامل شناخت کلی و شناخت شخصی می شود، اما معرفت در اصل فقط بر شناخت شخصی و مصداقی اطلاق می گردد. فیومی، معرفت را شناخت حسی می داند. شاید وجه آن این باشد که شناخت حسی، شناخت شخصی است نه شناخت کلی و در آن شخص چیزی ادراک می شود نه تصور کلی آن. (المصباح المنیر) فارس بن زکریا می گوید: «عرف» در اصل دو معنا داشته است؛ یکی «پشت سر هم آمدن دو چیز و دیگری «سکون و آرامش و طمأنینه». و کلماتی مانند «معرفت» و «عرفان» از «عرف» به معنای دوم مشتق شده است. (معجم مقاییس اللغه). بنابراین، معرفت و عرفان در لغت اصیل عرب به هر نوع علم و شناختی اطلاق نمی شده است، بلکه در مورد نوع خاصی از شناخت که همراه با آرامش روحی باشد، به کار می رفته است. شاید به همین جهت کلمه «عِرف»، به معنای صبر و «عَرف»، به معنای بوی خوش، استعمال می شود. (اساس البلاغه زمخشری و صحاح جوهری). معلوم است که آرامش روحی نسبت به چیزی، حداقل در درجات بالاتر، وقتی حاصل می شود که نسبت به شخص و مصداق آن چیز علمی حاصل می شود و تصورات کلی نسبت به چیزی، آرامش حقیقی را در انسان ایجاد نمی کند.

2- نهج البلاغه، حکمه 227، ص 508.

3- بحارالانوار 3/14.

4- همان مأخذ. روشن است که مراد از معرفت، همان معرفت قلبی است که در روایات اول تصریح شده است.

فصل سوم: مکتب «توصیف» و «تعبیر» در اسما و صفات الهی

قبل از ورود به اصل بحث، باید این حقیقت یادآوری شود که در مأثورات دینی، توصیف عقلی خداوند مورد نهی قرار گرفته است و حتی امکان توصیف ذات الهی و تصور صفات او نیز نفی شده و هرگونه صورت عقلی از خدا سلب گردیده است.(1)

أَللهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یُوْصَف.(2)

خدا بزرگتر از آن است که توصیف شود.

لا یَقْدِرُ الْعِبادُ عَلی صِفَتِه.(3)

انسانها قادر به توصیف خدا نیستند.

سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَنِ الصِّفات.(4)

خدا از توصیفات، منزه و متعالی است.

فلا تُدْرِکُ الْعُقُولُ وَ أَوْهامُها وَ لاَ الْفِکَرُ وَ خَطَراتُها و لاَ الْأَلْباب وَ أَذْهانُها صِفَتَه.(5)

عقلها و تصوراتش، فکرها و خطوراتش، خردها و ذهنهایش، صفت خداوند را درک نمی کنند.