- سخن ناشر 1
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- اشاره 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- اشاره 34
- 7-آکویناس 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- اشاره 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- 1-برهان صدیقین 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- اشاره 65
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- ب) مفهوم علیت 100
- اشاره 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ج) اقسام علت 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- 3-برهان حرکت 110
- اشاره 110
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- یکم) تغییر تدریجی 112
- اشاره 112
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- اشاره 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ط) قالب برهان حرکت 128
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- نتیجه 130
- اشاره 133
- اشاره 139
- 1-برهان حرکت 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- اشاره 150
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- نتیجه: 158
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- اشاره 159
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- اشاره 163
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- اشاره 168
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- اشاره 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- د) محرک غیر از متحرک 186
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- اشاره 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
ج) اقسام علت
علت دارای انواع و اقسامی است؛ نظیر: علت فاعلی، علت مادی، علت صوری، علت غایی، علت تامه، علت ناقصه، علت معدّه و علت مؤثّره، علت بالذات، و علت بالعرض، علت بسیط، علت مرکب، علت بالفعل و علت بالعرض، علت خاص و علت عام، علت قریب و علت بعید، علت کلّی و علت جزئی، علت داخلی و علت خارجی.
توضیح اقسام و انواع علت و بحث تفصیلی از آن، خارج از موضوع این رساله است(1).
د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی
برهان علت و معلول یکی از «براهین جهان شناختی» است، که از مشاهده موجودات ممکن و معلول به علت آن پی می بریم؛ زیرا وجود هر معلولی، متوقف بر وجود علتی است و از این که ادامه یافتن سلسله علل تا بی نهایت، محال است،(2) باید منتهی به علت العلل و واجب الوجود بالذات بشود.
ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول
اصل «علت و معلول» در آثار مختلف ابن سینا مورد بحث و توجه قرار گرفته است(3) ؛ از جمله برای اثبات واجب الوجود بالذات.
1- (1) برای مطالعه بیشتر دربارهْ علت ر. ک: مبدأ و معاد، ص 53-64؛ الاشارات و التنبیهات، 157-168 و 265 و 266؛ الهیات شفا، 257-283؛ نهایه الحکمه، ص 156-194؛ مرتضی مطهری، مجموعهْ آثار 7 (فلسفهْ ابن سینا 1)، ص 353-319؛ محمد تقی مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج 2، ص 11-114؛ دکتر محمد محمد رضایی، الهیات فلسفی، ص 194-220.
2- (2) ر. ک: ص 120.
3- (3) ر. ک: مبدأ و معاد، ص 53-64؛ الاشارات و التنبیهات، 157-168 و 265 و 266؛ الهیات شفا، 257-283؛ ابن سینا، (تیسیر)، ص 212-218.