براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 116

د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب

اشاره

حرکت بر اساس حصر عقلی، یا از روی اراده است یا بدون اراده. حرکت بدون اراده، یا با طبیعت و میل شیء متحرک، موافق است یا مخالف. اگر موافق باشد، از آن تعبیر به «حرکت طبیعی» می شود و اگر مخالف آن باشد، به «حرکت قسری» تعبیر می گردد.

در نگاه شیخ، حرکت اجرام سماوی، حرکت ارادی است و مبدأ آن مجردات است که نفس و عقل باشد. نفس مبدأ و علت قریب برای حرکت اجرام سماوی است و عقل، مبدأ و علت بعید آن است.

بوعلی حرکت را امری حدوثی می داند که به ناچار باید علت و سببی داشته باشد و حرکت به اعتبار اسباب، به سه دسته که ذکرش رفت، قابل تقسیم است که توضیح آنها بر اساس بیان شیخ چنین است:

یکم) حرکت ارادی

حرکت، با ملاحظهْ فاعل آن همان طور که بیان شد - به دو قسم ارادی و طبیعی قابل تقسیم است. فاعل های بالقصد، بالعنایه، بالرضا و بالتجلی، از نوع حرکت ارادی است(1).

اسباب و علل در حرکت ارادی، امور ارادی کلی، ثابت و واحد و اراده بعد از اراده است که به وسیله قوه نفسانی تجدّد پذیر است و به میزانی که در نفس محرک تصور و اراده ایجاد می شود، در شیء در حال حرکت نیز حرکتی بعد از حرکت ایجاد می گردد در این جا امری به نام اراده کلی، همواره ثابت و تغییرناپذیر است؛ ولی تصورات و اراده های گوناگونی در حال شکل گیری است که همه به سان امر حادث، یکی پس از دیگری ایجاد می گردد و بعضی