- سخن ناشر 1
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- اشاره 25
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- اشاره 34
- 7-آکویناس 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- اشاره 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- 1-برهان صدیقین 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- اشاره 65
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- ب) مفهوم علیت 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- اشاره 100
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- ج) اقسام علت 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- 3-برهان حرکت 110
- اشاره 110
- یکم) تغییر تدریجی 112
- اشاره 112
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- یکم) حرکت ارادی 116
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- اشاره 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- اشاره 133
- 1-برهان حرکت 139
- اشاره 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- اشاره 150
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- نتیجه: 158
- اشاره 159
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- اشاره 163
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- اشاره 168
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- اشاره 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- د) محرک غیر از متحرک 186
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- اشاره 187
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
یا طبیعی یا ارادی. همه حرکت ها از هر نوعی که باشد، نیازمند محرک است. سلسله حرکت باید منتهی به محرّک غیر متحرک بشود. نفوس فلکیه به عنوان علت قریب، عامل حرکت افلاک است و عقل مفارق، به عنوان علت بعید، عامل حرکت در افلاک به حساب می آید. نفوس فلکیه، معلول عقل مفارق است. نخستین معلول و صادر واجب الوجود عقل محض است؛ پس مبدأ حرکت در عالم، واجب الوجود بالذات است.
در نگاه شیخ، می توانیم از مشاهده حرکت به محرک نامتحرک پی ببریم؛ زیرا در عالم، حرکت وجود دارد و هر حرکتی باید محرکی داشته باشد و برای بطلان دَور و تسلسل، سلسله حرکت ها، باید منتهی به محرّک نامتحرک بشود؛ محرک غیر متحرکی که معلول چیز دیگری نباشد. چنین چیزی واجب الوجود بالذات است و خداوند به عنوان علت غایی، محرّک عالم هستی است و منتهی الیه حرکت می باشد.
نتیجه
آن چه در فصل دوم بیان شد، توضیح دیدگاه شیخ درباره «براهین جهان شناختی» بود و از مباحث این فصل، به طور کلی نتایج ذیل به دست می آید:
1. طبق تقسیم بندی رایج در فلسفه غرب و تعریف آنها از «برهان جهان شناختی»، برهان صدیقین، برهان علت و معلول و برهان حرکت، جزء «براهین جهاشناختی» است که به طور مبسوط در تصنیفات شیخ الرئیس به آنها پرداخته شده است.
2. شیخ مبتکر برهان صدیقین است. او نخستین کسی است که چنین