براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 14

برهانی را قیاس هایی دانسته اند که از مقدمات واجب القبول تألیف یافته باشد و اگر این مقدمات ضروری بود، نتیجه ضروری می دهد و اگر ممکن بود، نتیجه ممکن را می دهد.(1)

محمدرضا مظفر، از تعریف برهان، به قیاسی که از یقینیات تألیف شده و بالذات مفید یقین باشد، تعبیر به تعریف نیکو نموده است.(2)

ب) انواع مقدمات و مبانی یقینی: مبانی و مقدماتی که از یقینیات شمرده شده، بر اساس استقرا شش دسته اند:

یکم. مقدماتی که از اولیّات و یا بدیهیّات اولیه باشد؛ مثل امتناع تناقض، اصل علیت، بزرگی کل از جزء و نظایر آن.

دوم. مقدماتی که از مشاهدات و محسوسات تألیف یافته باشد؛ نظیر گزاره هایی که عقل به صرف تصور موضوع و محمول حکمی ندارد، بلکه خرد(3) به واسطه حس(4) می تواند حکم کند.

سوم. مبانی و مقدماتی که از تجربیات باشند. آنها گزاره هایی اند که خرد به واسطه تکرار مشاهدات می تواند حکم نماید؛ نظیر حکم به این که هر آتشی سوزان است.

چهارم. مبانی و مقدماتی که از متواترات باشند. و آنها گزاره هایی اند که جزم و یقین به دلیل خبردادن گروه زیادی از مردم، حاصل بشود و احتمال تبانی آنها بر کذب، محال شمرده شود.

پنجم. مبانی و مقدماتی که از حدسیات باشند. اینها گزاره هایی اند که مبدأ حکم به وسیله حدسِ قوی نفس است که هرگونه شک و شبهه ای

1- (1) همان، الاشارات والتنبیهات، تحقیق: مجتبی زارعی، ص 165.
2- (2) رک: محمدرضا مظفر، المنطق، ص 287.
3- (3) . Reason.
4- (4) . sense.