براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 156

چهارم) منتهی شدن به محرک نخستین

نخستین برهان، به اثبات وجود نخستین محرک غیر متحرک منتهی می شود تا منشأ برای سایر حرکت ها و تغییرها وجود داشته باشد. توماس چنین محرکی که محرّک دیگری آن را به حرکت در نیاورده است، خدا نامیده و گفته است: هر کس می فهمد که این محرّک، خداست.

برخی این نتیجه را پایه ای برای شرح و بسط بیشتر آموزه های فلسفی دربارهْ خدا دانسته اند.

پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟

طبق تقریر آکویناس از برهان حرکت، خداوند محرّک نخستینی است که سلسله حرکت ها به آن منتهی می شود. حال سؤال این است که آیا خداوند به عنوان علت فاعلی، محرّک نخستین است یا علت غایی؟ اگر علت فاعلی محرّکِ نخستین باشد، چه تمایزی با راه دوم توماس دارد که به طور صریح از آن به عنوان «علت فاعلی» نام برده است؟

اغلب از توماس به عنوان فیلسوفی سخن می گویند که خدا را فقط محرّک اول به عنوان علت غایی نمی داند، بلکه آن را علت فاعلی حرکت هم می داند.(1)

از بررسی تقریر آکویناس چنین برداشت می شود که او خداوند را محرک نخستین به عنوان علت فاعلی می داند. برخی از فقرات و گزاره های برهان نشان دهنده چنین ادعایی است. گزاره های نظیر: «هرچیزی که متحرک باشد، دیگری او را به حرکت درآورده است»؛ «هرچه متحرک باشد، باید توسط دیگری به حرکت در آمده باشد» و نیز مثل: «حرکت عصا که توسط دست به حرکت درآمده است.»