براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 158

ژیلسون در کتاب تومیسم کوشیده است تا تقریر توماس را سازگار با «علت غایی» نشان دهد؛ می گوید «بنابر اندیشه قدّیس توماس آکویناس، طریقه نخست، همان طریقه محرّکیت بنفسه می باشد که غیر از علیت فاعلی است.»(1)

ولی به نظر می رسد منظور توماس از نخستین محرّک، محرک به گونهْ «علیت فاعلی» است؛ همان سان که پاره ای از گزاره های تقریر، شاهدی بر آن بود. در صورتی که چنین باشد، پس این ایراد وارد است که راه نخست توماس چه تفاوتی با راه دوم او دارد؟ پاسخ آن همان جوابی است که ژیلسون به آن اشاره می کند و آن این که «هر چه کسی بیشتر مطمئن باشد که از نظر قدیس توماس آکوینی، علت محرکه، همان علت فاعلی است، بیشتر می تواند مطمئن باشد که آن دو برهان از روی غفلت به طور مجزا از هم بیان شده است.»(2)

پس می توان نتیجه گرفت که منظور توماس از علت نخستین محرک، علت فاعلی است؛ چنان که راه دوم توماس که برهان علیت فاعلی باشد، سازگاری دارد تا محرک نخستین به عنوان علت فاعلی محرک باشد. اما نسبت به ایرادی که وارد است، یا توماس متوجه ایراد نبوده یا این که در تجزیه این دو برهان دچار غفلت شده است.

نتیجه:

نخستین برهان جهان شناختی توماس، از راه مشاهده تغییر و حرکت در جهان، به اثبات وجود نخستین محرک غیر متحرک منتهی می شود. از دیدگاه توماس همگان چنین محرّکی را خدا می دانند و بدین سان می بینیم