براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 165

دوم) امتناع علیت فاعلی هر شیء برای خودش

در نظام هستی، هیچ چیزی را نمی بینیم که خودش علت فاعلی خود باشد. در این جا نه فقط وجود آن علت در نظر است، بلکه منشأ اثر بودنش نیز مورد انتظار است.

این که هیچ چیزی نمی تواند علت فاعلی خود باشد، دلیلش لزوم تقدم علت بر معلول است. از این رو هر چیزی که خودش علت فاعلی خود باشد، ضرورتاً باید بر خود مقدم باشد و چنین چیزی محال و باطل است.

سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت

گام دیگر برهان، امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت است. همان اصل عقلی که آکویناس به آن اهمیت بسیار داده است و در همه براهین پنج گانه او به شکل ملموسی هویداست؛ چنان که در برهان حرکت نیز به آن اشاره گردید. آن چه که در آن جا بیان شد، درباره علل فاعلی نیز صادق است و چه بسا از مطالعه آثار آکویناس، گاه چنین تصور می شود که او تنها به یک برهان معتقد بوده است، ولی در عمل آن را پنج قسمت کرده است.(1)

به هر صورت، امتناع وجود سلسله نامتناهی از علل و معلول، مهم ترین اصل برهان علیت فاعلی شمرده می شود. بر پایه این اصل، نظام علّی و معلولی در برهان علّیت فاعلی نمی تواند تا بی نهایت ادامه یابد و در سلسله ای از علل که برای اعمال علیت خود، وابسته به علّیت پیش از خود است، چاره ای نیست جز این که علت نخستینی باید وجود داشته باشد؛ زیرا اگر این سلسله تا بی نهایت می بود و به علت نخستینی منتهی نمی شد، هرگز چنین فرایندی از