- سخن ناشر 1
- اشاره 7
- 1-براهین 13
- 2-براهین اثبات وجود خدا 15
- 3-تعریف براهین جهان شناختی 20
- 5-مدافعان و مخالفان براهین جهان شناختی 24
- 6-نقش ابن سینا در توسعهْ فلسفهْ دین 25
- اشاره 25
- الف) زندگی و حیات علمی ابن سینا 26
- ب) تسلط ابن سینا بر آرای گوناگون علمی و معرفتی 30
- اشاره 34
- 7-آکویناس 34
- الف) نگاهی به سیمای شخصیتی و فکری آکویناس 35
- ب) تأثیرپذیری آکویناس از ابن سینا 42
- نتیجه 47
- 1-برهان صدیقین 48
- اشاره 48
- الف) تعریف برهان صدیقین 48
- ب) مبتکر برهان صدیقین 50
- ج) برهان صدیقین یا امکان و وجوب 51
- د) ملاک ها و و یژگی های برهان صدیقین 53
- یکم) استدلال از طریق وجود 53
- اشاره 53
- دوم) عدم اعتبار مخلوقات و ممکنات 54
- سوم) بی نیازی از ابطال دور و تسلسل 55
- چهارم) اثبات واجب الوجود بدون دَوَران وجود بین واجب الوجود و ممکن الوجود 56
- ه-) تقریر برهان صدیقین 59
- و) قالب برهان صدیقین 63
- یکم) تردیدناپذیری واقعیت وجود و هستی 65
- اشاره 65
- ز) توضیح فقرات برهان شیخ 65
- دوم) تقسیم وجود به واجب و ممکن 66
- چهارم) واجب الوجود 72
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 74
- ششم) علت و معلول 83
- هفتم) بطلان دور و تسلسل 84
- هشتم) نتیجه نهایی مقدمات 93
- ح) برهان لِمّی یا انّی 94
- ط) برهان صدیقین، مصداق براهین جهان شناختی 95
- ب) مفهوم علیت 100
- الف) پیشینه اصل علیت 100
- اشاره 100
- د) برهان علت و معلول، جزئی از براهین جهان شناختی 102
- ه-) استدلال شیخ به برهان علت و معلول 102
- ج) اقسام علت 102
- و) تقریر برهان علت و معلول 103
- ز) قالب برهان علت و معلول 109
- اشاره 110
- 3-برهان حرکت 110
- الف) تعریف برهان حرکت 112
- یکم) تغییر تدریجی 112
- اشاره 112
- ب) لوازم و شرایط تحقق حرکت 114
- ج) نیاز متحرک به مسافت 115
- اشاره 116
- یکم) حرکت ارادی 116
- د) تقسیم حرکت به اعتبار فاعل و اسباب 116
- دوم) حرکت طبیعی 117
- سوم) حرکت قسری 118
- ه-) کمال یابی حرکت 119
- و) احتیاج حرکت به محرک غیر متحرک 120
- ز) مبدأ حرکت اجرام سماوی 123
- ح) تقریر برهان حرکت 127
- ی) محرّک به عنوان علت غایی 128
- ط) قالب برهان حرکت 128
- نتیجه 130
- اشاره 133
- اشاره 139
- 1-برهان حرکت 139
- الف) پی بردن از اثر به مؤثر، در برهان حرکت 140
- ب) تقریر برهان حرکت بارویکرد توماسی 141
- د) عدم اشاره به آغاز زمانی در برهان حرکت 148
- ج) برهان حرکت در دیگر آثار توماس 148
- ه-) خلاصه برهان حرکت، به بیان آکویناس 149
- و) نگاه تحلیلی به گزاره های مهم برهان حرکت 150
- اشاره 150
- یکم) حرکت به عنوان یک پدیده روشن 150
- دوم) احتیاج حرکت به محرّک 151
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل تا بی نهایت 153
- پنجم) محرک نخستین، علت غایی یا علت فاعلی؟ 156
- نتیجه: 158
- اشاره 159
- 2-برهان علیت فاعلی 159
- الف) تقریر برهان علیت فاعلی با رویکرد آکوینی 160
- ب) کلام آکویناس درباره برهان علت فاعلی 160
- ج) خلاصه برهان علت فاعلی به بیان آکویناس 162
- اشاره 163
- یکم) علل فاعلی حقایق متکی بر تجربه حسی 163
- د) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم برهان علت فاعلی 163
- سوم) امتناع ادامه سلسله علل فاعلی تا بی نهایت 165
- چهارم) وجود علت فاعلی نخستین 166
- ه -) نتیجه برهان علت فاعلی 167
- اشاره 168
- الف) مقدمات عقلی برهان 168
- ب) کلام آکویناس درباره برهان امکان و وجوب 169
- ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس 171
- د) خلاصه برهان امکان و وجوب به بیان آکویناس 172
- اشاره 174
- ه-) نگاهی تحلیلی به گزاره های مهم 174
- یکم) برهان امکان و وجوب، متکی بر واقعیات و تجربه حسی 174
- دوم) عدم امکان هستی دائم برای اشیاء 175
- سوم) سابق بودن ممکنات بر عدم زمانی 176
- چهارم) ضرورت وجود واجب الوجود 176
- پنجم) واجب الوجود بالذات و بالغیر 177
- ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی 178
- هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین 178
- و) نتیجه برهان امکان و وجوب 179
- نتیجه: 180
- اشاره 182
- الف) اثبات وجود خدا از طریق براهین جهان شناختی 183
- 1-نقاط مشترک دو دیدگاه 183
- اشاره 183
- ج) استفاده از بطلان تسلسل تا بی نهایت 184
- ب) اثبات علت نخستین، از راه وجود معلول 184
- د) محرک غیر از متحرک 186
- ه-) منتهی شدن سلسله حرکت به محرک نامتحرک 186
- 2-تفاوت های دیدگاه ابن سینا و آکویناس به براهین جهان شناختی 187
- اشاره 187
- و) نتیجه یکسان از برهان حرکت 187
- الف) تمایز «برهان صدیقین» ابن سینا با «برهان امکان و وجوب» آکویناس 188
- ب) تفاوت میان امکان مورد نظر ابن سینا و آکویناس 189
- ج) ضروری بودن واجب الوجود برای تبیین هستی در برهان ابن سینا 190
- د) اقتباس برهان امکان و وجوب 192
- ه -) اقتباس برهان علیت فاعلی 198
- و) اقتباس برهان حرکت 199
- ز) خداوند، علت فاعلی یا علت غایی حرکت عالَم 200
- ح) تفاوت در متقن ترین و روشن ترین راه اثبات وجود خدا 202
همه آدمیان آن را خدا می خوانند.»(1) دیگران نیز کلام توماس را با همین مضمون نقل کرده اند.(2)
ج) برهان امکان و وجوب در دیگر آثار آکویناس
برهان امکان و وجوب در کتاب جامع الکلام آکویناس به عنوان سومین راه اثبات وجود خدا به تفصیل بیان شده، ولی در کتاب جامع در رد گمراهان، نیامده است.(3)
ردّپایی از برهان امکان و وجوب در کتاب شرح بر کتاب احکام او دیده می شود و توماس هنگام ارائه طرح واضح تری از برهان پیر لومبار می نویسد: «هرچیزی که وجودش ( esse) مسبوق به «عدم» است، می بایست از موجود دیگری که به او هستی بخشیده، نشأت یافته باشد. همه مخلوقات چنان که از نقص و وضعیت بالقوه آنها پیداست، وجودشان مسبوق به «عدم» است. از این رو، آنها می بایست از وجود دیگری که همانا خداست، نشأت یافته و موجود شده باشند.»(4)
برهان یاد شده ظاهراً مبتنی بر این واقعیت است که اشیاء (مخلوق) وجود بالذات ندارند؛ به همین سبب باید آن را از غیر دریافت کنند.
آکویناس در این جا چه بسا برهان ابن سینا را در نظر داشته است. او
1- (1) لئوجی الدرز، الهیات فلسفی توماس آکویناس، ص 232 و 233.
2- (2) برای مطالعهْ بیشتر ر. ک: به فریدریک کاپلستون، دیباچه بر فلسفه قرون وسطا، ص 99؛ آلیستر مک گراث، درسنامه الهیات مسیحی، ص 473؛ رونالدو هپ برن، براهین اثبات وجود خدا در فلسفه غرب، ص 54؛ النر استامپ و دیگران، جستارهایی در فلسفه دین، ص 56 و 57؛ مجتهدی، فلسفه در قرون وسطا، ص 244.
3- (3) اتین ژیلسون، تومیسم، ص 113.
4- (4) لئوجی الدرز، الهیات فلسفی توماس آکویناس، ص 248.