براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 178

دارد، یا وجودش بالذاته(1) است یا به سبب غیر است. در دیدگاه توماس واجب الوجود بالغیر خارج از سلسله ممکنات نیست و موجوداتی که وجوب بالغیر دارند، نمی توانند تا بی نهایت ادامه یابند. حدوث آنها توسط سلسله علل نامتناهی قابل تبیین و تعلیل نیست و از این رو باید در این سلسله ها علت نخستینی وجود داشته باشد؛ همان سان که در تجزیه و تحلیل طریق یکم و دوم دیدیم که در سلسله علل بالذات نمی توان تا بی نهایت پیش رفت. بنابراین در طریق سوم نیز این نتیجه به دست می آید که بنیاد و علت اشیاء فسادپذیر، در نهایت موجودی است که وجوب ذاتی دارد؛ موجودی که ضرورت آن بالذات است و همه چنین موجودی را خدا می نامند.

ششم) عقول مجرده میان خدا و جهان مادی

همان طور که بیان شد، نتیجه برهان توماس، اثبات واجب الوجود بالذات بود که همگان آن را خدا می دانند. هم چنین بیان شد که مراد توماس از ممکنات، همان موجودات مادی است که در جهان قابل مشاهده است. اما دربارهْ این که نخستین صادر از واجب الوجود، ممکنات مادی است یا عقول مجرده، توماس اشاره صریح به این امر ندارد؛ ولی د. ج. هاوکینز(2) این نظر را مطرح می کند که توماس در سطح یک فرضیه، به نفع کسانی استدلال می کند که مثل ابن سینا وجود «عقول مجرّده» بین خدا و جهان مادی را تأیید می کنند.

هفتم) تفاوت راه سوم توماس با دو راه پیشین

طبیعت و ساختار راه سوم توماس چندان تفاوتی با ساختار دو برهان پیشین ندارد. مقدمات(3) و شکل و نتیجه(4) هر سه برهان، شباهت نزدیک و

1- (1) . aseity.
2- (2) . D. J Hawkins.
3- (3) . Premises.
4- (4) . Conclusion.