براهین جهان شناختی از دیدگاه ابن سینا و آکویناس صفحه 72

هم چنین شیخ در دانشنامه علائی، بیان جامعی درباره تعریف و بیان مفهوم ممکن دارد و گفته است: «ممکن» آن است که وقتی به خودش نگری، بی هیچ شرطی، نه واجب و نه ممتنع است.(1)

شیخ در سایر تألیفاتش نظیر مبدأ و معاد(2) و الهیات شفا نیز همین کلام را درباره ممکن الوجود دارد و گفته است: «ممکن الوجود معلول است و به ذات خود در «وجود» و «عدم» محتاج به علت است.»(3)

به طور کلی بنابر بیان ابن سینا، امکان، آن است که وجودش به ذات خود نه ممتنع است و نه واجب؛ زیرا اگر ممتنع بود، به تحقق علت و غیر، موجود نمی شد و اگر واجب می بود، می بایست که به خودی خود، واجب می بود؛ درحالی که خودی خود، وجود ندارد؛ بلکه وجودش به سبب غیر و علّت غیر خودش است.

چهارم) واجب الوجود

واجب الوجود آن است که وجود برای آن ضروری است؛ به گونه ای که اگر غیر موجود فرض شود، محال لازم می آید.

ابن سینا در کتاب نجات، واجب را این گونه تعریف کرده است:

فصل بیان معنی الواجب ومعانی الممکن؛ ان الواجب الوجود، هو الوجود الذی متی فرض غیر موجود عرض منه محال....(4)

به گفتهْ شیخ، واجب الوجود، وجودی است که اگر غیر موجود فرض

1- (1) دانشنامه علایی، ص 65 و 66.
2- (2) کلام شیخ در مبدأ و معاد چنین است: «و انّ الممکن الوجود هو الذی متی فرض غیر موجود او موجود لم یعرض منه محال» (مبدأ و معاد، مقاله اول، ص 2).
3- (3) شفا (الهیات 1)، ص 36 و 37.
4- (4) النجاه، ص 546.