توحید و اسماء و صفات صفحه 111

اصابت نمیکند تا اینکه در رحم زن مشرک قرار میگیرد و از آن هم شرّی به او نمیرسد.

منظور از نطفه در این روایات نیز به احتمال قوی، همان است که درباره خلقت جنین در رحم ذکر شد که روح قدیم با آن در اصلاب و ارحام جاری میگردد. البتّه در ادعیه و زیارات هم شواهد فراوانی بر این مطلب وجود دارد که نیازی به نقل آنها در این مختصر دیده نمیشود.

2. تواتر روایات عالم ذرّ

مسلّماً نمیتوان ادّعا کرد این طوایف یازدهگانه تمام روایات مربوط به عالم ذرّ را شامل میشود و دیگر هیچ طایفهای غیر از اینها وجود ندارد؛ بلکه با فحص کامل میتوان طوایف دیگری نیز به این مجموعه افزود. (1) در هر حال، بهیقین، میتوان

گفت که روایات برخی از این مجموعهها به حدّ تواتر رسیده و برخی دیگر هم دارای روایاتی صحیح السند هستند که نمیشود به سادگی از کنار آنها گذشت یا آنها را تأویل و توجیه یا رد کرد؛ بلکه باید درباره آنها به تأمّل و تدّبر پرداخت و با درایت کامل به آنچه دلالت دارند، معتقد گشت و با در نظر گرفتن اصول محکمات قرآنی و روایی، به اندیشه درباره عالم ذرّ و کیفیت تکوّن انسان و آثار آن پرداخت.

3. نظرهای برخی از دینپژوهان درباره روایات عالم ذرّ

3_1. مرحوم شیخ حرّ عاملی

ایشان در کتاب الفصول المهمّه، باب 106 را به این صورت نامگذاری کرده است: «إنّ الله سبحانه کلّف الخلق کلَّهم بالإقرار بالتوحید و نحوه فی عالم الذرّ: همانا