توحید و اسماء و صفات صفحه 81

شده است.(1)

در پاسخ اشکال چهارم نیز به نقل قول آیه الله صافی گلپایگانی در این زمینه اکتفا می کنی_م. ایشان در مقال_ه ای که در داوری بین شی_خ صدوق و شی_خ مفی_د رحمه الله علیهما تألیف کرده، نوشته است :

با این که حقیقت روح و نفس و عقل و بخش باطن وجود انسان، مثل بسیاری از حقایق دیگر، ناشناخته مانده است، خلقت ارواح قبل از اجساد در احادیث بسیار تصریح شده است و صدوق چون راهی برای ردّ این اخبار نداشته است، به ظاهر آن ها اعتقاد پیدا کرده است و این عقیده با تناسخ ارتباط ندارد؛ زیرا تناسخ عبارت از تعلّق روح به اجسام عنصری متعدّد در این دنیاست که بعد از فنای هر جسمی، به جسم دیگر تعلّق گیرد و حقیقت واحده در صورت های کثیره ظاهر شود و در هر دوری پاداش یا کیفر دور قبل را ببیند؛ در حالی که در خلقت ارواح قبل از اجسام، تعلّق آن ها منحصر به یک جسم عنصری می باشد که جسماً و روحاً غیر از ارواح و اجسام دیگر است.

این معنا بدون این که ما درمقام اثبات آن باشیم _ اگر چه در نزد مثل صدوق، از بزرگانی که تحذّق و تتبّع کامل در اخبار دارند ثابت است _ فی حدّ نفسه ممکن است و با عقیده به تناسخ، نباید قیاس شود.(2)

2. شبهه دیگر

برخی معتقدند که تقدّم ارواح بر ابدان موجب اعتقاد به قدم ارواح می شود.(3)

این شبهه اگر چه، به ظاهر، مربوط به کسانی است که قائل به روحانیّه الحدوث بودن روح اند، ولی همین شبهه در نظر آنان که قائل به جسمانیّه الحدوث بودن روح اند، نیز وجود دارد. زیرا چنان که ذکر شد، صدرالدین شیرازی از جمله کسانی

1- . سلسله مقالات کنگره شیخ مفید، ج 53، ص 9 و 10.
2- . سلسله مقالات کنگره شیخ مفید، ش 53، ص 37.
3- . انوار نعمانیّه 1 / 268، پاورقی.