توحید و اسماء و صفات صفحه 95

3_2. دیدگاه ها در مورد آیه ذرّ

در بحث قبلی، معنای آیه شریفه و نظر مرحوم شیخ مفید درباره آن ذکر شد. در این جا برخی دیگر از نظرهای علمای دین را در این باره نقل می کنیم.

زمخشری، از مفسّرین معتزلی، در تفسیر آیه می گوید :

قول خداوند متعال: «آیا من خداوندتان نیستم؟ آن ها گفتند: چرا، شهادت می دهیم.» از باب تمثیل و تخیّل است و به این معناست که خداوند دلیل های ربوبیّت و وحدانیّت خویش را برای آن ها اقامه کرد و عقول آن ها بر آن شهادت داد و نیز شهادت داد بصائرشان که در وجود آن ها نهاده و آن را جدا کننده میان گمراهی و هدایت قرار داده است. پس گویا آنان را بر نفس خودشان شاهد گرفته و بر آن ها تقریر نموده و فرموده است: آیا من خداوندتان نیستم؟ و آنان گویا گفته اند: آری تو خداوند ما هستی و ما بر خود گواهی می دهیم و به وحدانیت تو اقرار می کنیم. و باب تمثیل در کلام الهی و رسول خدا : زیاد است.(1)

زمخشری عالمی معتزلی است و چون از درک وجود انسان در عالم ذرّ ناتوان بوده، به طور کلّی، عالم ذرّ و وجود انسان را در آن، قبول نکرده؛ از این رو، آیه میثاق را تأویل کرده و مفهوم آن را از مسیر حقیقی اش خارج کرده است.

نظیر این تأویل و توجیه، درباره آیه شریفه، در سخن شیخ مفید نیز دیده می شود. ایشان می نویسد :

همانا آیه ذرّ از جمله مجازها در زبان است و معنای آن این است که خداوند متعال از هر مکلّفی که از پشت آدم و پشت های فرزندانش بیرون می آورد، بر ربوبّیت خویش پیمان می گیرد. به این ترتیب که عقل او را کامل می کند و آثار صنع بر حدوثش را به او می نمایاند ... پس مقصود از اخذ عهد از ذرّیّه همین است. و آثار صنع در خودشان، شاهد گرفتن آن ها بر خودشان است که خدا خداوندگارشان است.