عدل الهی صفحه 138

میشناسد و عقل او را موظّف میکند که براساس درک و کشف عقلی خود رفتار و به خوبیها عمل کند و از بدیها و زشتیها دوری گزیند. انسان عاقل که کار زشت میکند، خود را نکوهش میکند و از عمل خویش بیزاری میجوید. به همین جهت انجام دهنده کار زشت همیشه دنبال توجیه عمل زشت خویش است. پس با وجود نور عقل در انسان و کمک و یاری و اثاره (1) پیامبران : _ که حجّتهای ظاهری

خداوند متعالاند، حجّت بر او تمام میشود و مورد مدح و سرزنش و ثواب و عقاب قرار میگیرد.

حسن فاعلی و حسن فعلی

تا اینجا روشن گردید که درباره حسن و قبح عقلی افعال، میان علمای مسلمان دو نظریّه اساسی وجود دارد :

اوّل: حسن و قبح افعال عقلی نیست. قائلان به این قول دو فرقهاند: فرقه اوّل اشاعرهاند که حسن و قبح عقلی افعال را به طور کلّی و به صراحت، منکرند و آن را تنها شرعی میدانند و برای عقل در آن نقشی قائل نیستند.

فرقه دوّم اکثر فلاسفه و تعدادی از اصولیان هستند که قائلاند، حسن و قبح افعال اعتباری و عقلایی است. این گروه بهصراحت منکر حسن و قبح عقل نمیشوند، ولی معلوم است که عقلایی پنداشتن آن و از مشهورات شمردنش ملازم با انکار آن است.

دوم: حسن و قبح افعال عقلی است. این قولِ بیشتر فقها و متکلّمان و مجتهدان اصولی است. درباره آن نیز توضیحی داده شد.

حال بحث در این است که اگر حسن و قبح افعال عقلی است و مدح و ذم بر آن