عدل الهی صفحه 139

استوار است، چرا درباره برخی از اشخاصی که مرتکب افعال بد یا خوب میشوند، مدح و ذم به دنبال نمیآورد و افزون بر این، فاعل قبیح مورد ثنا و ستایش قرار میگیرد و فاعل کار نیک ستایش و نکوهش میشود. بهعنوان مثال، اگر شخصی نادانسته مرتکب ظلم و ستمی شود، مثلاً مال یتیمی را تباه کند و به غفلت و بدون اراده سیلی به گوش کسی زند، معلوم است که این فعل از او سرزده است، ولی کسی از خردمندان او را نکوهش نمیکند؛ و همین طور است کسی که کاری نیک انجام میدهد، امّا کار نیک او به غفلت و بیاختیار از او سر میزند. و اگر شخصی لیوانی پر از شراب را به اعتقاد اینکه آب است، به تشنهای دهد تا او سیراب شود و او آن را بنوشد و بعد معلوم شود که آن لیوان پر از شراب یا زهری کشنده بوده است؛ یا مایعی را به اعتقاد اینکه حاوی زهر است، به انسان یا حیوانی دهد تا او را به قتل رساند، ولی در واقع آن لیوان آب گوارا بوده باشد، معلوم است که در این موارد، خردمندان در صورت نخست، نه تنها فاعل قبیح را نکوهش نمیکنند، بلکه مدح و ثنایش میکنند و در صورت دوم، نه تنها فاعل را مدح و ثنا نمیکنند، بلکه نکوهش هم میکنند. پس اگر حسن و قبح فعل عقلی است، چرا در این موارد مدح و ذم به دنبال فعل برای فاعل آن تحقّق پیدا نمیکند.

جواب این پرسش هم روشن است؛ زیرا نظر به فعل به دو صورت است :

اوّل: فعل فی حدّ نفسه و بدون توجه به فاعل آن نگاه شود. در این صورت، عقل انسانی خود فعل را قبیح یا نیک میشناسد.

دوم: فعل با توجّه به فاعل آن در نظر گرفته شود. در این صورت، عقل میگوید باید دید فاعل این فعل آن را به صورت آزادانه و با آگاهی کامل انجام داده است یا نه؟ اگر با اختیار و آگاهی صورت گرفته، آیا با توجه به اینکه فعل خوب یا بد است انجام شده یا بر عکس آن. یعنی فاعل با اینکه میداند این فعل بد است، ولی بدی آن را به طور کلی در هنگام انجام آن به نظر نمیآورد، بلکه به قصد اینکه کاری خوب است آن را انجام میدهد. مثلاً لیوان آب را با اینکه میداند آب است ولی با