- بخش اوّل: عدل الهی 3
- اشاره 3
- درس اول: جایگاه و معنای عدل الهی 4
- اشاره 4
- جایگاه بحث عدل 5
- معنای عدل 7
- معنای ظلم 12
- نتیجه معنای لغوی عدل و ظلم 14
- خودآزمایی 16
- خلاصه درس اوّل 16
- درس دوم: عدل الهی در قرآن 18
- اشاره 18
- نفی ظلم و ستم از خدا در قرآن کریم 19
- محرومیّت به جهت کوتاهی در اعمال 20
- محرومیّت به جهت ابتلاء و امتحان 21
- ظلم بودن عقاب بدون بیان 23
- استحاق موعود و عدل و ظلم 24
- ظلم به معنی «وضع الشیء فی غیر موضعه» در قرآن 27
- خلاصه درس دوم 28
- خودآزمایی 29
- درس سوم: عدل الهی در روایات 30
- اشاره 30
- معنای عدل در روایات 31
- معنای ظلم در روایات 32
- مراتب عدل و ظلم 34
- قول به جبر؛ نسبت ظلم به خدا 35
- محرومیّت ها و ابتلاها و رعایت تساوی میان انسان ها 37
- اعطای حق به صاحبان آن 40
- خلاصه درس سوم 44
- خودآزمایی 45
- درس چهارم: عدل الاهی از نظر عالمان 46
- اشاره 46
- خلاصه درس چهارم 56
- خودآزمایی 57
- اشاره 59
- درس پنجم: تقدّم و عمومیّت عدل الهی بر فضل و احسان الهی 59
- عدل الهی و تقدّم و عمومیّت آن بر فضل و احسان 60
- خلاصه درس پنجم 72
- خودآزمایی 72
- اشاره 73
- درس ششم: سبب پیدایش اختلاف اشیا 73
- کیفیت پیدایش اشیا و سبب اختلاف آن ها 74
- خلاصه درس ششم 88
- خودآزمایی 89
- درس هفتم: مراتب و جایگاه های موجودات و امکان تغییر در آن ها 90
- اشاره 90
- آثار طینت ها و تأثیر آن ها در کردار انسان ها 91
- مبانی فلسفه و عرفان و عدم امکان تغییر در نظام آفرینش 94
- خلاصه درس هفتم 101
- خودآزمایی 102
- درس هشتم: عدل الهی اصل اساسی ادیان الهی 103
- اشاره 103
- اصول دین اسلام و عدل الهی 104
- خلاصه درس هشتم 111
- خودآزمایی 112
- اشاره 113
- درس نهم: عدل الهی و حکمت و مالکیّت 113
- عدل الهی و مالکیّت خدا 114
- عدل الهی و حکمت خدا 123
- خلاصه درس نهم 126
- خودآزمایی 127
- درس دهم: عدل الهی و حسن و قبح 128
- اشاره 128
- عدل الهی و حسن و قبح عقلی 129
- حسن و قبح از نظر فلاسفه و منطقیّین و برخی از اصولیان 130
- حسن و قبح در قرآن و حدیث 135
- حسن فاعلی و حسن فعلی 138
- حسن و قبح عقلی و جبر و اختیار 140
- خلاصه درس دهم 141
- خودآزمایی 142
- اشاره 143
- درس یازدهم: عدل الهی و خیر و شرّ 143
- اشاره 144
- ارتباط مسأله خیر و شرّ با مباحث خداشناسی 144
- الف) توحید و خیر و شرّ 145
- اشاره 145
- شرور در آیات و روایات 149
- ب) عدل الهی و شرور 155
- ج) شرور و حکمت الهی 157
- خلاصه درس یازدهم 157
- خودآزمایی 158
- درس دوازدهم: عدل الهی و خلود 160
- اشاره 160
- عدل الهی و خلود 161
- خودآزمایی 169
- خلاصه درس دوازدهم 169
- اشاره 170
- درس سیزدهم: عدل الهی و شفاعت 170
- شفاعت در روایات 173
- شرایط شفاعت کنندگان 174
- شفاعت شوندگان 175
- محل شفاعت 178
- شفاعت و عدل و حکمت الهی 183
- خلاصه درس سیزدهم 184
- خودآزمایی 185
- بخش دوم: بدا 186
- اشاره 186
- اشاره 187
- درس چهاردهم: معنای ب_دا 187
- معنای بداء در لغت 188
- معنای اصطلاحی بدا 190
- خلاصه درس چهاردهم 205
- خودآزمایی 205
- اشاره 206
- درس پانزدهم: بداء در آیات قرآن کریم 206
- اشاره 207
- بداء در آیات قرآن کریم 207
- 1. آیه محو و اثبات 207
- 2. آیه قدر 208
- 3. آیه بسته نبودن دست خدا 211
- 4. آیه «کُلَّ یَوْمٍ هُ_وَ فِی شَأْنٍ» 212
- 5. آیاتی که بر فزونی و کاهش در خلق و عمر دلالت دارند 213
- 6. آیاتی که بر استجابت دعا و غفران و قبولی توبه دلالت میکنند 215
- 7. آیاتی که بر تغییر در خلق به سبب کردار بندگان دلالت میکند 216
- خلاصه درس پانزدهم 217
- خودآزمایی 218
- اشاره 219
- درس شانزدهم: بداء در روایات 219
- بداء در روایات 220
- بداء و علم پیامبران و ائمّه (علیهم السلام) 224
- خلاصه درس شانزدهم 228
- خودآزمایی 229
- اشاره 230
- بخش سوم: جبر و تفویض و امربین الامرین 230
- درس هفدهم: معنایِ واژگان کلیدی 231
- اشاره 231
- الف) جبر 233
- معنایِ واژگان کلیدی 233
- اشاره 233
- ب) اکراه 234
- ج) اضطرار 235
- د) تفویض 239
- خلاصه درس هفدهم 244
- خودآزمایی 245
- اشاره 246
- درس هجدهم: ابطال جبر و تفویض 246
- ابطال جبر و تفویض 247
- خلاصه درس هجدهم 256
- خودآزمایی 256
- درس نوزدهم: امر بین امرین 257
- اشاره 257
- امر بین امرین 258
- مشیّت و اراده و قضا و قدر الهی در افعال بندگان 268
- خلاصه درس نوزدهم 273
- خودآزمایی 275
- فهرست منابع 276
نیّت اینکه شراب است مینوشد.
روشن است که درصورتیکه انسان به غفلت یا بیاختیار، فعلی را انجام دهد، مورد مدح و ذم قرار نمیگیرد و چنین فاعلی نه ستایش میشود و نه نکوهش. امّا خود فعل یا خوب است یا بد. و اگر دانسته فعلی را انجام دهد، ولی در اعتقاد و یقین خود خطا رفته باشد؛ مثلاً لیوان آبی را به اعتقاد اینکه حاوی زهر است به انسان تشنهای بدهد، در این صورت، اگر چه فعل نیک است، ولی فاعل آن در نظر عقل کار بدی انجام داده است. چون کاری که او با اختیار انجام داده، دادن لیوان حاوی زهر بوده است و آب بودن آن در واقع، مورد نظر نبوده است. و اگر با علم به اینکه شراب است، به قصد خوردن آب آن را بنوشد، باز هم فعل او قبیح خواهد بود؛ از این رو میتوان گفت سوء نیّت او از شخصی که شراب واقعی را به قصد شراب میخورد، بیشتر خواهد بود.
بنابراین در مورد انتساب فعل به فاعل، قصد و نیّت فاعل ملاحظه میشود و او را بر اساس فعل خود او که قصد و نیّتش است، ستایش یا نکوهش میکنند. و چون فعل انسان فقط قصد اوست، اگر کار نیک را قصد کرد، مورد مدح و ثنا قرار میگیرد، هرچند در واقع، فعل مطابق قصد او نباشد و اگر کار بد را قصد نمود، ذم و نکوهش میشود؛ اگر چه کار او خوب و پسندیده بوده باشد.
حسن و قبح عقلی و جبر و اختیار
با توجه به بحث قبلی، معلوم است که جبر و اختیار انسان در حسن و قبح عقلی فعل تأثیر ندارد؛ یعنی عقل با توجّه به نفس هر فعلی آن را خوب یا بد مییابد؛ ولی تأثیر جبر و اختیار در حسن و قبح فاعلی بدیهی است. زیرا فاعل هنگامی متّصف به فعل خوب یا بد میشود که تمام جهات نسبت فعل در او جمع شده باشد؛ یعنی فعل با علم و آگاهی و حریّت و آزادی و قصد و اراده از او سر زده باشد. و هرکدام از این امور از او منتفی شده باشد، او متصف به فاعلیت آن فعل نخواهد شد. به همین