- بخش اوّل: عدل الهی 3
- اشاره 3
- درس اول: جایگاه و معنای عدل الهی 4
- اشاره 4
- جایگاه بحث عدل 5
- معنای عدل 7
- معنای ظلم 12
- نتیجه معنای لغوی عدل و ظلم 14
- خلاصه درس اوّل 16
- خودآزمایی 16
- اشاره 18
- درس دوم: عدل الهی در قرآن 18
- نفی ظلم و ستم از خدا در قرآن کریم 19
- محرومیّت به جهت کوتاهی در اعمال 20
- محرومیّت به جهت ابتلاء و امتحان 21
- ظلم بودن عقاب بدون بیان 23
- استحاق موعود و عدل و ظلم 24
- ظلم به معنی «وضع الشیء فی غیر موضعه» در قرآن 27
- خلاصه درس دوم 28
- خودآزمایی 29
- اشاره 30
- درس سوم: عدل الهی در روایات 30
- معنای عدل در روایات 31
- معنای ظلم در روایات 32
- مراتب عدل و ظلم 34
- قول به جبر؛ نسبت ظلم به خدا 35
- محرومیّت ها و ابتلاها و رعایت تساوی میان انسان ها 37
- اعطای حق به صاحبان آن 40
- خلاصه درس سوم 44
- خودآزمایی 45
- درس چهارم: عدل الاهی از نظر عالمان 46
- اشاره 46
- خلاصه درس چهارم 56
- خودآزمایی 57
- اشاره 59
- درس پنجم: تقدّم و عمومیّت عدل الهی بر فضل و احسان الهی 59
- عدل الهی و تقدّم و عمومیّت آن بر فضل و احسان 60
- خلاصه درس پنجم 72
- خودآزمایی 72
- اشاره 73
- درس ششم: سبب پیدایش اختلاف اشیا 73
- کیفیت پیدایش اشیا و سبب اختلاف آن ها 74
- خلاصه درس ششم 88
- خودآزمایی 89
- اشاره 90
- درس هفتم: مراتب و جایگاه های موجودات و امکان تغییر در آن ها 90
- آثار طینت ها و تأثیر آن ها در کردار انسان ها 91
- مبانی فلسفه و عرفان و عدم امکان تغییر در نظام آفرینش 94
- خلاصه درس هفتم 101
- خودآزمایی 102
- اشاره 103
- درس هشتم: عدل الهی اصل اساسی ادیان الهی 103
- اصول دین اسلام و عدل الهی 104
- خلاصه درس هشتم 111
- خودآزمایی 112
- اشاره 113
- درس نهم: عدل الهی و حکمت و مالکیّت 113
- عدل الهی و مالکیّت خدا 114
- عدل الهی و حکمت خدا 123
- خلاصه درس نهم 126
- خودآزمایی 127
- اشاره 128
- درس دهم: عدل الهی و حسن و قبح 128
- عدل الهی و حسن و قبح عقلی 129
- حسن و قبح از نظر فلاسفه و منطقیّین و برخی از اصولیان 130
- حسن و قبح در قرآن و حدیث 135
- حسن فاعلی و حسن فعلی 138
- حسن و قبح عقلی و جبر و اختیار 140
- خلاصه درس دهم 141
- خودآزمایی 142
- درس یازدهم: عدل الهی و خیر و شرّ 143
- اشاره 143
- ارتباط مسأله خیر و شرّ با مباحث خداشناسی 144
- اشاره 144
- الف) توحید و خیر و شرّ 145
- اشاره 145
- شرور در آیات و روایات 149
- ب) عدل الهی و شرور 155
- خلاصه درس یازدهم 157
- ج) شرور و حکمت الهی 157
- خودآزمایی 158
- درس دوازدهم: عدل الهی و خلود 160
- اشاره 160
- عدل الهی و خلود 161
- خلاصه درس دوازدهم 169
- خودآزمایی 169
- درس سیزدهم: عدل الهی و شفاعت 170
- اشاره 170
- شفاعت در روایات 173
- شرایط شفاعت کنندگان 174
- شفاعت شوندگان 175
- محل شفاعت 178
- شفاعت و عدل و حکمت الهی 183
- خلاصه درس سیزدهم 184
- خودآزمایی 185
- اشاره 186
- بخش دوم: بدا 186
- درس چهاردهم: معنای ب_دا 187
- اشاره 187
- معنای بداء در لغت 188
- معنای اصطلاحی بدا 190
- خلاصه درس چهاردهم 205
- خودآزمایی 205
- درس پانزدهم: بداء در آیات قرآن کریم 206
- اشاره 206
- 1. آیه محو و اثبات 207
- بداء در آیات قرآن کریم 207
- اشاره 207
- 2. آیه قدر 208
- 3. آیه بسته نبودن دست خدا 211
- 4. آیه «کُلَّ یَوْمٍ هُ_وَ فِی شَأْنٍ» 212
- 5. آیاتی که بر فزونی و کاهش در خلق و عمر دلالت دارند 213
- 6. آیاتی که بر استجابت دعا و غفران و قبولی توبه دلالت میکنند 215
- 7. آیاتی که بر تغییر در خلق به سبب کردار بندگان دلالت میکند 216
- خلاصه درس پانزدهم 217
- خودآزمایی 218
- اشاره 219
- درس شانزدهم: بداء در روایات 219
- بداء در روایات 220
- بداء و علم پیامبران و ائمّه (علیهم السلام) 224
- خلاصه درس شانزدهم 228
- خودآزمایی 229
- بخش سوم: جبر و تفویض و امربین الامرین 230
- اشاره 230
- درس هفدهم: معنایِ واژگان کلیدی 231
- اشاره 231
- اشاره 233
- الف) جبر 233
- معنایِ واژگان کلیدی 233
- ب) اکراه 234
- ج) اضطرار 235
- د) تفویض 239
- خلاصه درس هفدهم 244
- خودآزمایی 245
- درس هجدهم: ابطال جبر و تفویض 246
- اشاره 246
- ابطال جبر و تفویض 247
- خودآزمایی 256
- خلاصه درس هجدهم 256
- اشاره 257
- درس نوزدهم: امر بین امرین 257
- امر بین امرین 258
- مشیّت و اراده و قضا و قدر الهی در افعال بندگان 268
- خلاصه درس نوزدهم 273
- خودآزمایی 275
- فهرست منابع 276
3. در رابطه با حکمت الهی.
الف) توحید و خیر و شرّ
اشاره
اگر به علیّت خداوند متعال برای تمامی موجودات امکانی قائل شویم و از سوی دیگر، به وجودی بودن خیر و شر قائل باشیم، ناچار، باید به خدای خیر و خدای شرّ قائل شویم؛ زیرا بر اساس علیّت خدای خیر نمی تواند علّت شرّ باشد و همین طور خدای شرّ نمی تواند علّت و به وجود آورنده خیر گردد (از کوزه همان برون تراود که در اوست). چون هر چه در معلول هست، عیناً و به صورت کامل تر، در علّت نیز وجود دارد و از علّت نمی تواند چیزی برون آید که در ذات او وجود ندارد. به نظر می رسد که منشأ پیدایش ثنویّت، یعنی خالق خیر و خالق شر همین امر بوده است. بنابراین، برای رفع این مشکل یا باید از علّت بودن خداوند متعال نسبت به موجودات امکانی صرف نظر کرد یا وجودی بودن شر را منکر شد. فیلسوفان موحّد، وجودی بودن شر را منکر شده و سعی کرده اند که جهان به ظاهر پر از شرور را جهانی کاملاً خیر و اصلح بشمارند. استاد مطهری در این زمینه می گوید :
یک تحلیل ساده نشان می دهد که ماهیّت شرور عدم است؛ یعنی بدی ها همه از نوع نیستی و عدم اند. این مطلب سابقه زیادی دارد. ریشه این فکر از یونان قدیم است. در کتب فلسفه، این فکر را به یونانیان قدیم و خصوصاً افلاطون نسبت می دهند... و ما چون این مطلب را صحیح و اساسی می دانیم، در این جا، در حدودی که متناسب با این کتاب است، طرح می کنیم...(1)
ایشان سپس عدمی بودن شرور را با ادلّه ای اثبات می کند و می نویسد :
اکنون که دانسته شد بدی ها همه از نوع نیستی هستند، پاسخ ثنویّه روشن می گردد. شبهه ثنویّه این بود که چون در جهان دو نوع موجود هست،
1- . عدل الهی / 125.