- اشاره 3
- بخش اوّل: عدل الهی 3
- اشاره 4
- درس اول: جایگاه و معنای عدل الهی 4
- جایگاه بحث عدل 5
- معنای عدل 7
- معنای ظلم 12
- نتیجه معنای لغوی عدل و ظلم 14
- خلاصه درس اوّل 16
- خودآزمایی 16
- اشاره 18
- درس دوم: عدل الهی در قرآن 18
- نفی ظلم و ستم از خدا در قرآن کریم 19
- محرومیّت به جهت کوتاهی در اعمال 20
- محرومیّت به جهت ابتلاء و امتحان 21
- ظلم بودن عقاب بدون بیان 23
- استحاق موعود و عدل و ظلم 24
- ظلم به معنی «وضع الشیء فی غیر موضعه» در قرآن 27
- خلاصه درس دوم 28
- خودآزمایی 29
- درس سوم: عدل الهی در روایات 30
- اشاره 30
- معنای عدل در روایات 31
- معنای ظلم در روایات 32
- مراتب عدل و ظلم 34
- قول به جبر؛ نسبت ظلم به خدا 35
- محرومیّت ها و ابتلاها و رعایت تساوی میان انسان ها 37
- اعطای حق به صاحبان آن 40
- خلاصه درس سوم 44
- خودآزمایی 45
- درس چهارم: عدل الاهی از نظر عالمان 46
- اشاره 46
- خلاصه درس چهارم 56
- خودآزمایی 57
- اشاره 59
- درس پنجم: تقدّم و عمومیّت عدل الهی بر فضل و احسان الهی 59
- عدل الهی و تقدّم و عمومیّت آن بر فضل و احسان 60
- خلاصه درس پنجم 72
- خودآزمایی 72
- درس ششم: سبب پیدایش اختلاف اشیا 73
- اشاره 73
- کیفیت پیدایش اشیا و سبب اختلاف آن ها 74
- خلاصه درس ششم 88
- خودآزمایی 89
- اشاره 90
- درس هفتم: مراتب و جایگاه های موجودات و امکان تغییر در آن ها 90
- آثار طینت ها و تأثیر آن ها در کردار انسان ها 91
- مبانی فلسفه و عرفان و عدم امکان تغییر در نظام آفرینش 94
- خلاصه درس هفتم 101
- خودآزمایی 102
- درس هشتم: عدل الهی اصل اساسی ادیان الهی 103
- اشاره 103
- اصول دین اسلام و عدل الهی 104
- خلاصه درس هشتم 111
- خودآزمایی 112
- اشاره 113
- درس نهم: عدل الهی و حکمت و مالکیّت 113
- عدل الهی و مالکیّت خدا 114
- عدل الهی و حکمت خدا 123
- خلاصه درس نهم 126
- خودآزمایی 127
- اشاره 128
- درس دهم: عدل الهی و حسن و قبح 128
- عدل الهی و حسن و قبح عقلی 129
- حسن و قبح از نظر فلاسفه و منطقیّین و برخی از اصولیان 130
- حسن و قبح در قرآن و حدیث 135
- حسن فاعلی و حسن فعلی 138
- حسن و قبح عقلی و جبر و اختیار 140
- خلاصه درس دهم 141
- خودآزمایی 142
- درس یازدهم: عدل الهی و خیر و شرّ 143
- اشاره 143
- ارتباط مسأله خیر و شرّ با مباحث خداشناسی 144
- اشاره 144
- الف) توحید و خیر و شرّ 145
- اشاره 145
- شرور در آیات و روایات 149
- ب) عدل الهی و شرور 155
- ج) شرور و حکمت الهی 157
- خلاصه درس یازدهم 157
- خودآزمایی 158
- اشاره 160
- درس دوازدهم: عدل الهی و خلود 160
- عدل الهی و خلود 161
- خلاصه درس دوازدهم 169
- خودآزمایی 169
- اشاره 170
- درس سیزدهم: عدل الهی و شفاعت 170
- شفاعت در روایات 173
- شرایط شفاعت کنندگان 174
- شفاعت شوندگان 175
- محل شفاعت 178
- شفاعت و عدل و حکمت الهی 183
- خلاصه درس سیزدهم 184
- خودآزمایی 185
- اشاره 186
- بخش دوم: بدا 186
- اشاره 187
- درس چهاردهم: معنای ب_دا 187
- معنای بداء در لغت 188
- معنای اصطلاحی بدا 190
- خلاصه درس چهاردهم 205
- خودآزمایی 205
- اشاره 206
- درس پانزدهم: بداء در آیات قرآن کریم 206
- 1. آیه محو و اثبات 207
- بداء در آیات قرآن کریم 207
- اشاره 207
- 2. آیه قدر 208
- 3. آیه بسته نبودن دست خدا 211
- 4. آیه «کُلَّ یَوْمٍ هُ_وَ فِی شَأْنٍ» 212
- 5. آیاتی که بر فزونی و کاهش در خلق و عمر دلالت دارند 213
- 6. آیاتی که بر استجابت دعا و غفران و قبولی توبه دلالت میکنند 215
- 7. آیاتی که بر تغییر در خلق به سبب کردار بندگان دلالت میکند 216
- خلاصه درس پانزدهم 217
- خودآزمایی 218
- اشاره 219
- درس شانزدهم: بداء در روایات 219
- بداء در روایات 220
- بداء و علم پیامبران و ائمّه (علیهم السلام) 224
- خلاصه درس شانزدهم 228
- خودآزمایی 229
- بخش سوم: جبر و تفویض و امربین الامرین 230
- اشاره 230
- اشاره 231
- درس هفدهم: معنایِ واژگان کلیدی 231
- الف) جبر 233
- معنایِ واژگان کلیدی 233
- اشاره 233
- ب) اکراه 234
- ج) اضطرار 235
- د) تفویض 239
- خلاصه درس هفدهم 244
- خودآزمایی 245
- درس هجدهم: ابطال جبر و تفویض 246
- اشاره 246
- ابطال جبر و تفویض 247
- خودآزمایی 256
- خلاصه درس هجدهم 256
- درس نوزدهم: امر بین امرین 257
- اشاره 257
- امر بین امرین 258
- مشیّت و اراده و قضا و قدر الهی در افعال بندگان 268
- خلاصه درس نوزدهم 273
- خودآزمایی 275
- فهرست منابع 276
قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِ_یدِ* ما یُبَدَّلُ القَوْلُ لَدَیَّ وَما أَنَا بِظَ_لّامٍ لِلْعَبِیدِ.(1)
هر کفر ورزنده دشمنی کننده ای را به جهنّم در افکنید. آن که مانع خیر، متجاوز و در تردید بود. همان که با خدای یکتا معبود دیگری قرار داده بود. پس او را در عذاب سخت در افکنید... (خدا) گوید: در پیشگاه من با یکدیگر مستیزید که از پیش به شما هشدار داده بودم. نزد من هیچ سخنی تغییر نمی کند و من هرگز به بندگان ستم نمی کنم.
خداوند متعال در این آیات، به روشنی، عامل عذاب بندگان سرکش را کفر، عناد، مانع شدن از خیر، شک و شرک آنان بعد از بیان الهی معرّفی کرده است و پس از بیان عامل عقاب آن ها، می فرماید: (وَما أَنَا بِظَ_لّامٍ لِلْعَبِیدِ). این قسمت از آیه بیانگر آن است که چون خدای تعالی پیشتر به اهل جهنّم هشدار داده بود و آن ها را به پیامدهای سوء رفتارشان آگاه کرده بود، پس با عذاب آن ها هیچ ستمی در حق آن ها روا نمی دارد؛ چرا که هر آنچه به ایشان می رسد، نتیجه کردار خود آن ها است.
ذلِکَ بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ وَأَنَّ اللهَ لَیْسَ بِظَلّامٍ لِلْعَبِ_یدِ.(2)
این عذاب به سبب چیزی است که پیشتر به دست خود فرستادید و خداوند به بندگان خود ظلم نمی کند.
استحاق موعود و عدل و ظلم
استحاق موعود و عدل و ظلم(3)
در روایتی آمده است :
نَظَرَ أَمِیرُ الْمُوْمِنِینَ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِلَی رَجُلٍ أَثَّرَ الْخَوْفُ عَلَیْهِ، فَقَالَ: مَا بَالُکَ؟ قَالَ :
1- . ق (50)/ 24.
2- . آل عمران (3)/ 182، انفال (8)/ 51، حج (22)/ 10.
3- . مقصود از استحقاق ثواب در این جا آن نیست که عمل به وظایف عبودیّت حقّی برای بندگان بر گردنخداوند متعال می نهد؛ بلکه مراد استحقاق ثواب و اجری است که خداوند متعال با لطف و فضل واحسانو کرم خویش در مقابل اعمال صالح بندگان، به عهده گرفته است.