درسنامه کلیات امامت صفحه 28

پیامبر اکرم در احادیث متعددی این واژه را به کار بردند؛ از جمله در روایتی نقل شده است:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ9: اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی؛ اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی؛ اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی. قِیلَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ خُلَفَاؤُک؟ قَالَ: الَّذِینَ یأْتُونَ مِنْ بَعْدِی، یرْوُونَ حَدِیثِی وَ سُنَّتِی.(1)

نکته ای که باید به آن توجه شود این است که خلافت برای کسی شایسته و زیبنده است که در محدوده خلافت، بیشترین شباهت را با مستخلف عنه (کسی که برای او خلیفه قرار داده می شود) داشته باشد و از حیث صفات نزدیکترین افراد به او باشد تا بتواند به بهترین صورت از عهده مقام خلافت برآید و آنچه را که اراده مستخلف عنه است پیاده نماید.

ولیّ و ولایت

ابن فارس معنای اصلی این واژه را «قُرب و نزدیکی» می داند و معنای دیگر مانند ناصر، همسایه و... را از این باب و برگرفته از معنای قرب بیان می کند. و کلّ من ولی أمر آخر فهو ولیه؛ کسی که امور کسی دیگر را در اختیار دارد ولیّ او گفته می شود. فلان أولی بکذا، أی أحری به و أجدر؛ یعنی به او سزاوارتر است.(2)

راغب اصفهانی می گوید: الوَلَاءُ و التَّوَالِی: اینکه ایجاد شود (بین) دو شی ء و بیشتر وجودی (و رابطه ای) که نباشد بین آن دو چیزی که از آن دو نیست، و گرفته شده از آن برای نزدیکی از جهت مکان، و از حیث نسبت، و از جهت دین، و از حیث دوستی و یاری و اعتقاد. ولایت ( به کسره «و») به معنای یاری کردن است، و ولایت (به فتحه «و») به معنای سرپرستی امر است، و گفته شده که حقیقت ولایت (به فتحه و کسره «و») سرپرستی امر است.(3) فیّومی نیز معنای ابتدایی این واژه را «قُرب» بیان می کند و می گوید: و (الْوَلِی) فَعِیلٌ بِمَعْنَی فَاعِلٍ مِنْ (وَلِیهُ) إِذَا قَامَ بِهِ وَ مِنْهُ «اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا» و الْجَمْعُ (أَوْلِیاءُ)؛ سپس به معانی دیگری که برای ولیّ آورده شده مانند معتِق، معتَق و ناصر و...

1- مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص145.
2- ابن فارس، مقاییس اللغه، ذیل واژه.
3- راغب، المفردات، ذیل واژه.